Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 


 

a escondidas. Sipátekuarhu, jiríkurhini,

jiríkuarheni.

a la medida. Sésku, sés pakáratin, tsérikata,

tsési pakárakuni.

a las cuatro a. m. Tharhéch uerákuarhu,

erákurhukuarhu, támu atákuarhu

sharhínku, kér sharhíni.

a las doce. Teróshutini.

a la una de la tarde. Téjkamatiru.

a media noche. Terójkan chúri.

a medio barranco. Teróngini, terójkani

kauáru.

a medio cielo. Terónchikukua, jarhást

terúnchini.

a medio llano. Terópekua.

a mediodía. Teróshukua, teníshutin.

a sabiendas. Míteparini, mítepan ambé,

míten ambé, jángashkani.

a tanto del mes. Inchátiru, ashán kutsí,

sháns jarhásk i kutsí.

abajefio. Jurhío anápu.

abajo. Kétsekua.

abandonar. Jurhárkuni, ísk jurhárkuni,

jurákuntani, jurhákuskata, jurákuni.

abandono. fsk jurhárhkuni, jurákuskata,

ménku jurákuni, jurákuti, jurá.

kuntani.

abanico. Parákatarakua, tarhíata úkua,

puníngarhitarakua, t ar híagnarhikua,

tarhíngarhini.

abaratar. Ambe jukáparhani.

abarrotar. Uinírani, mámar ambé jatsíni,

uiníngarhitani, uiníngarhitani

fnspikurhikua.

abarrotero. Inspikorheri, atáransti.

abastecer. Tánakorheni, jatsíkorheskas

sánia, kánikua ambé jatsíkorini.

abastecimiento. Tánakorhekua, jatsíkorhekua,

jatsíkuarhin iámambe, niníngarhitani,

kánikua ambé jatsíni.

abatimiento. Khuajtárakuarhekua, jerérekuarhu

jáman.

abatir. Uandángiantani, khuáskuni, shushúrani,

nánterkuni káman, nánku kámani,

jótani ka atáni.

abdicar. fsk jurhárkuni, sipákorheni.

abdomen. Khúparhat sapíchu, me akánda

shitúrhiru.

abeja negra. Turíkata.

abeja silvestre. (variedad muy estimada

por los tarascos, quienes comen su

miel y la larva asada) Uauápu, tsitsis

turhipiti, tfnakua.

abejar. Uauáp úkorheni.

abejorro. Uauáp khéri, kapárhi.

aberración. Nó sés ási.

aberrar. Tsínjeni, mirínarhini, miríndani.

abertura. Penchúmikua, jarháani, mitakata, porhóta, jarhánkurhini.

abeto. (Abies religiosa CH. B. K.) Thkúmbu.

abierto (a). Mítakorheni, mítakata.

abigarrar. lkuíchikuinjasi, atántan mámar jásh.

abigeato. Uákas sipáni.

abigeo. Uákas sipájperi, uákas pátspiri, uákas shipári.

abigotado. Tisínderan, jukári tisfngarhini.

abismo. Kauár khéri, jauángekua, jauánikuarhu.

ablandamiento. Khuatáperakua, kuákuatakuni, kuatáperantani, iás kuetáperaska.

ablandante. Khuatáperi, kuákuatandini, kuatáperati.

ablandar. Kuatáperani, khuatájkuni, kuákuataskuni.

abobado. Tandósi, sheshémindi, puníngakata.

abobar. Tandósi úni, shenshémikua.

abochornar. Apárhekorheni, kurátsitani.

abofetear. Pasárhuskani, pasámskani, teyángaskani, kuachámukuni, pasárhumukuni, pákshandikuni, chatámukuni, patsíngarhikuni, pashángarhikuni, atámukuni.

abogar. Kuájpeni, kuákutani, pakárakuni.

abolado. Uirhípiti, kumbúsh.

abolsarse. Khéni.

abollar. Kepéjtsikuni, kuarhámuni, phekémutani.

abominar. No sési sénjani, ikiáspini.

abonar. Terénda jatsirani, sángan arhín meiámpini.

abordar. Niárani, uekáruni erókani, uekárukuni, uanánorokuni.

abortar. Uátsen tshítani, no niárakata, no piárakuni.

abortar. (animal) Uekápani, no andákuti jupínakata, tshítani.

abotagarse. Khúni, kurhíkurhini.

abrasar. Kamátani, iám kurhírani, kurhítani.

abrazar. Kamájchajpeni, kamánarhin, kamángarhin.

abrazar niños. Kamángarhini, kamánarhin sapíni, sapíchuni kamánarhini, kamángarhini uátsapirhatichani, uátsi kúani.

abrazo. Kamájchakuperakua.

abrevadero. Ijtsíarhu, itsímatakua uákashichari.

abrevar. Ijtsímataani, itsímatoni uákashichani, itsímakua.

abreviación. Sapích úntani.

abreviado. Sanínkuentani.

abrigado. órhekorheti, órhekuarhetini, jukárhikurhin tarhíat jimbó, jukákurhitini, órhetakurhini.

abrigar. Órhekorheni, órhitani.

abrigo. Sunúnda, karóna, órhitakua.

abrillantar. Merémerekuntani, merémeré jákuni, meré jákuntani.

abrir. Mítani.

abrir alas. Khéskuechani mítani, piráshuarhantani, késh mítani.

abrir la boca. Arhátani, penchúmikua mítani.

abrir los ojos. Éskani, éskua mítantani, éskua mítani, éskua mítatini.

abrir los ojos cuando se está cabeceando. Ésk páshatiia, éskantani, kuínchani, éskua mítatini.

abrir un elote en hojas. Thirúteni, erángarhikuni, eráteni ma tiríapu, pikúparhakuni, chauáni.

abrochar. Pitárakuni, míkan, míngintani, míarhantani.

abrojo. (Planta con propiedades medicinales) Tembúndukua, chekámikua, kutsúmu.

abrumar. Kuatárhpeni.

abrupto. No sés jándeni.

absorber. Antsítani, kérekorheni, shurhúrukuni.

absorber agua de la tierra por abejas. Tsitsíntskuani, itsí itsúni.

abuchear. Terésmutani.

abuela. Naná kheri, náant khéri, nanita, nanita khéri.

abuelo. Tatá khéri, tatíta.

abuelo paterno. Tatíta, tatá ker juchí, tátir tátemba, múchi.

abulia. Shépekua, no tsípekuastia, no tsípeni.

abúlico. Shépiti, kuarátachini tsípekua.

abultado. Khúni, márku úkata jarhán, kúparha.

abultar. Khéritani, khúrani, márku úni, kúparhatani.

abundancia. Kánek jarháni, uánikunipan.

abundante. Jukár ambé, uánikua, uángachani.

abundar. Uáneni, jukár káneni, káneni, uánipani, uánerani, uánikua ambé, uánikuash.

aburrimiento. Kuatájkorheni, ikímchakua, kuatánskurhini, nor jákuarhini, kuatánskuacha.

aburrir. Kuatájkuni, ikímchan, kuatántarani, shéparani, kuatánskua.

aburrirse. Kuatántani, iangátseni, kuajtárani, shépinia.

acá. Shúani, ashúani, shúni.

acabado. Khamárati, khamákorheni, musúngarhintani, kamárastia, kamákukata, kamákurhistia.

acabalar. Andángutani, andákutaskia, andákuntani.

acabar. Khamárani, khamáchani, jatsíarhskia.

acabar de trabajar. Khamárani ánchikorheni, jatsíarhkia ánchikuarhin, kamárachkia ánchikurhini. .

acabarse. Khamákuarheni, khamátakuarheni, kamákurhinia, kamárania, kamáchani, iámukuarhini.

acabarse algo. Khamángini, kamáchanstia, kamárastia, kamáchaskia, kamá· chani ambé.

acabarse la fruta en un árbol. Khamárhuni, kamárhustia, kamárhutashkia,. kamárukustia.

acabarse la ropa. Tserhéni, kamárhikuarhiskia, kamárhikurhini, takúsh kamákuni, jarhángarhini.

acabarse todo. Khamájpintani, kamáras tia iámdambé, kamáchani iámu, iamambé kamárani.

acaecer. úkorheni.

acahual. (Helianthus annus L.) Andáni, jurhíat erángu.

acalambrarse. Sinuír ajtáni, tsikúmikua, shushúrhikurhini, shinuíri pákuni, shinguári piráni, shushúrhikuarhini.

acaloradamente. Ijkíatin, tinárantan, jukári apárhini.

acaloramiento. Ijkíakua, tináran, apárhikurhikua, jorhéreshini.

acalorar. Ijkíatajpeni, jorhérerani, tíkuni.

acampar. Khuímuni, kuítan, juátarhu pakárani, juátarhu ísh pakárani,juátarhu jámani.

acantonar. Kuiríp etsákuni, táchan ísh jáshoni.

acaparar. Janrhíajk piáni, pípani, míngurhini

acarrear. Móskuni, páni, móskuni ambé.

acarrear agua. Ijtsí phitáni, itsí juáni.

acatarrar. Tsúk phiráni, tsúk jupíkatarani, tsúkua kéritani.

acaudalado. Jatsíkorheri, kérati tumína jatsíni.

acaudillar. Orhépani, kéri arhítatspiri.

accidentado. No sés jándeni, atákuarhen, atákurhiti, mátirku kókan úkurhichanish.

accidentar. Úkurhenchani, atákuarheran, atákurhini, uékani is pásti, mátirku úkurhinchakua.

accidente. No sés úkurheni, atákuarheku, úkurhinchani, mátirku úkurhiti.

accionar. Manájtsini, ÚDambé.

acechar. Jakútsekuni, eránguni.

acedar. Sharhíperani, sharhípeni.

acedía. Sharhípiti, sharhíperani, sharhípirhutani.

acedo. Sharhípiti, sharhíperani, sharhípirhutani.

aceitar. Támántani.

aceitilla. (Planta medicinal) Kotsúmu, uitsákua chakápaparha.

acercarse. Andáparhakuni, andárhierani, andáperbakuarhani.

acercarse a un pozo o manantial de agua. Andárkurhuerani, andárheran tírhímukuarhu, andámukuerani, andáparbakuarhani itsírhu.

acercársele a algo. Angátani, andárheran nén nimán, andárheran ma, andárhen máterma, andárherani nénimani, nénimani andárherani.

acercársele a alguien. Angátani, andárheran nén nimán, andárheran ma, andárhen máterma, andárherani nénimani, nénimani andárherani.

acertado. Jurhímbit má, míndaskurhin, ústi arhíni énga uékani jápka, ústi arhín, no jákurhini.

ácido. Sharhípiti, sharhípekua, sharhípiti ambé.

acobardado. Chémpsi, chérikurhitini jámani.

acompañar. Pámbeni, pámpentani, pámpini, jukámbini, chúmani.

acompañar de noche. Jukámbini, pámbetan chúrikua,pámpini chúrikua, chúmani chúrikua, jukámbini chúrikua.

aconsejar. Arhíarhitani, arhíjtsikuani, shukáshukátani, jángastani, umbárhpini, mátarhuni arhíni.

acontecer. Úkurhini, imá ambé úkurhioti, úkurhin ambé ma, niátatakurhini.

acordarse de un pariente muerto. Erángaskani, míantani éka ma sapípka, míshkia éka ji sapíchukia, míani uarhírini, míantashikua.

acordarse desde cuando uno era niño. Míangarhismuni, míantan éka sapípka.

acorralar a una persona. Uanánditani, katsíndetani, ónani, óngani, uirhítani.

acostado. Ichárhuti, apópin, ichápitin, ichánditin, apónditin, ichándini.

acostarse. Apójtsikuni, andátseerani, apóndeni, nipá apópin, ichápini, ichándin.

acostarse boca abajo. Kápatseni, apópin kápitin, kápeni, ichándisti kápatsitini.

acostarse boca arriba. Terómani, ichájtsini, apópin terúmu, ichándisti terúm jatín, terúmu jáskurhini, terúmb jarháni.

acostarse con una mujer. Júia khuíni, ichápini ma uarhítin jingóni, ichándisti uarhíti ma jingóni, apódin uarhít ma jingoni, tembúnkurhini kuíni.

acostarse de lado. Thirésh phiuíkorheni, apópin téshurhin, ichápini téshurhitini, me akánda apóndisti, apondini téshurhitini, téshurhini.

acostarse en varios lugares por enfermedad.  Aporhetseni, apópin nanírku, iápur ish ichápeni, iápur ish apóndini, apondini iápurish paménchakua jimbó.

acostarse varios días. Uirhúpeni, ichápeni uáni jurhíatechani, ióni apóndistia, uánikua jurhían kuíska.

acostumbrar. Phindéni, jorhéndani.

acto de escribir. Karáni jarháni.

acto de sembrar cosa cultivable. Júskani, júskani jarháni, tarhékua ambénchani.

acto de vivir. Irékani jarháni, irékua ambé, irékuarhini.

acuerdo. Uandákua.

acurrucar. Khiráani, kurhúkuarhini, kunchúkurhini, tipítipátakurhin jarhán, kurhúkutakurhini.

acusar. No sés jápachini, no sés jápakuni, kamánarhiskua, uandákuntani, aiámpikurhini, aiápikuni, uandáspini.

adelantarse. Orhépani, orhépaskani, orhékurhipani, orhépepani, orhétatapani.

adelante. Orhépani, orhépatini.

adelgazar. Tshántshauashintani, tsauáperani, tsauátsauákuntani, shikuírhini.

adentro. Incháakurini, inchárini.

adeudar dinero. Kántspini.

adherirse. Márheni, pindérhperanshi.

adiós. Jurhákiriá, nipá tse, tsé, jéns, násh, ambér úshaki, níndiria, na chúsku.

adiós, adiós. Júandi júandi, jéns jéns, násh násh, ambér úshaki ambér úsha· ki, níia níia, na chúsku na chúsku.

adivinar. Míteni, míkurhini, phiárakuni, piárani, mámar ambé jakákutani.

adivino. Phiárakutspiri, piárati, jakákutipishin ambé, sikuáme, jakákutpiri, míkurispini.

administrar. Jurámuni, tumínu shangátani, ánchitakua sési páni, marhúani, lumfna ánchitani. luhlltrur. Jáakuarheni, no sés ishéni,

adobe. Inlll'irhukata, tirínda, ítcheri karhfri, kumanchikua úkua.

adormecer. Shushúni, sheshúrhikuarhen, shishúrhikurhini, kuínchikua atákua.

adornar. Jatsflltani, sés jatsíntani, jatsírhintani, knrángarhikuni, pirírani, útsintani, pirírangani, sés úpantan, úpani, únskantani, jatsírhintani, sési jáskuarhini.

adornar un calzón. Karájchakuni, úntash jaká sánder sési jáshutakua, jatsíngarhikuni tipíchukua, jatsírhintan tipíchukua.

adornarse la cabeza con listones y monedas de plata durante un día de fiesta. Útsuntani, útsintani sési, épurhu sési jatsítsikungantani ma kuínhikua.

adorno. Pirírakua, sés jáskuarhentan, Ipakua, sési jánskakua, jatsírhikuarhini.

adorno de lo que hacen fiestas titulares en los pueblos. Phandángekua, úpakua kuínchikua úricha, unskata jarhásti kumánchikuarhu kuínchikua jimbó.

adorno en una cazuela. úmukata, kentsémusti jurhíshatakua, Úllgarhikuti, parhápatarakua karhángarhani.

adueñarse. Mínguarheni.

adulterio. Iskangua, no má jakákuti, no má jakákuni, kerádachini.

adulto. Tumbí, khéri achámas.

afeitarse. (Mujer) Thejpétseni, atánarhin, atángarhintani uarhíti, atántakuarhini.

afeminado. Kuétsi, kujtsí, kuákuatash, kuatápini.

afilado. Uarhámukukata, ambámustu, uarhámutatini, tsurhúmendera, urámukatastia.

afilado. (Persona) Musúngarhi, tsiunarhin, sapíngarhi, achámas ióngarhini, tsinkútkungarhini.

afilar. Ambámukuni, ambákuntan, uarhámukuntani, uarhúmukun úrakuan ma.

afligir. Uandángiantani.

afligirse. Uandángiani, uandángetku no sési pikuárherani, no sési nitámaku· rhitini jarháni, kurátsin jarháni.

aflojado. Chkérakáta, shkérin, shekésti, shekésh shekésh.

aflojarse el cuerpo después de un susto. Shushúmatseni, shkérin, shekéshkia ésh na chéka.

afuera. Uérakua, ekuárhu.

agacharse. Khutítseni, kuindítsini.

agalla. (Thouinidium descanarum Humvet Bonp) Charápu, jindéni jángurhisti.

agalla de árbol. (Tillandsia recurvata L.) Uasháparhakua tshitshíki, karátapu.

agalla de encino. Chapánjikua.

agarrar. Jupíkani.

agarrar con la boca. Jupímuni, penchúmukua jimbó jupíkan, katsímuni.

agonizando. Khamáshurhini, uarhíshati, nóna uarhíni, uarhíshatiia, uarhíkua arhístia.

agorero de buena fe. Uintsíajpiri, jakátpishin ambé, jakákutpishin ambé.

agradable. Tsijtíni, ambákiti, tsitíkua, tsitíni ambé.

agrandar. Kutúrani, kékun, kánarapan, kánerani.

agredir tumbando. Peréndurhini.

agriar. Sharhíperani.

agriarse. Sunúni, sharhípeni.

agricultor. Tarhéri, júskat.

agrio. Sharhípiti.

agrupado. Tángorhekua, kúkurhini, tanakata, kúnkurhini.

agua. Ijtsí, ijtsímakua.

agua cristalina. Pímbingangarhini, pímbingasi, itsí ambánarhir, itsí ambóngarhi.

agua de lluvia que se recoge en canoas. Euájkurini, ijtsí iójkakata, itsí jiókata, itsí shopákata, itsí janíkuari tángantaka chekákua jimbó.

aguacate. (Persea americana Mill) Kupánda.

aguacero. Janíkua, tarhé ma janíkua, janíntserakua.

aguado. Jukár ijtsí ukári, kán éjchesti, echémen, echémiti, kuechéstia.

aguamiel. Téri, itsí téri, urápi.

aguantar. Tekáantani, no jákurhini.

aguantarse. Tekáantani, no jákurhini.

aguardar. Erókani, erókarin sóndi.

aguijón. Phikúkua, thenákua, tsurhúmu, tinákua, tukúpuri.

águila. (Buteo SPP.) Khuiiúsi, tsápki.

aguileño. Úrhi káparhuti, iómuni.

aguja. Phikúkua.

aguja de madera para hacer redes para pescar. Churhúkua, incháchatarakua.

agujereada. (una troje) Jarháakukata jarháni, porhókota, porhókokata, jarhákurhini.

agujerear. Jarháakuni, pórakuni, pórhukuni.

agujero de la oreja de las mujeres. Jarhándikua, tirhíndik jukákua, porhóndini, jarhándukukata, jarhánditini.

agujero del arado donde descansa el timón.  Jarháata, tirírerarhu jarhákukata.

agujero en la tierra. Phorhóta, jarhákuni, jarháskukata, jarháta.

agujero en madera. Jarháakukata, jarhóni, shikári jarhákukata.

ahogarse. Uarhímeni, mírhuni.

ahora. Iáasimendu, iáasi, iás ma jeréres.

ahora sí. Iáas khóru, iáskoria, iásh kórushkia.

ahorcar. Tirhípani, piráchakuni.

ahorcarse. Phirájchani.

ahorrar. Patsháni, patsákuarheni.

ahuehuete. (Taxodiu m mucronatum Ten.) Epénjimu.

ahumado. Siuári, siuápen, shiráata jáshini, siuáni.

ahumar. Siuárani, siuápani, siráata jákuni, shirótani.

ahumarse. Siráanchini.

ahuyentar. Chératani, chútani.

aile. (Almus jorullensis H. B. K, Árbol de usos religiosos y medicinales) Tépamu.

aire. Tarhéata.

ajolote de agua, urodela. (Pathysiredon dumerili Duges) Achójki, urhúkata itsárhu anápu, urhúkata itsirhu.

ajolote de tierra. Urhúkatsi, echékorheta, urhúkata ichériri, urhúkat.

ajorca. JÓkorhekua.

ajuate. Tsurhúmu, chekámekua, chao kándukua.

ajuate de chicalóte. Apárhir urápiti tsurhúmu, chekámekua, jukárikua jémba.

al amanecer. Ambámandu, éka erándiaka, erándipani, irándipakua.

al cabo. Khóru, éka, ánku.

al día siguiente. Pauándimakua, máteru jurhíta jimbó, pauándikua.

al empezar un mes. Incháman jámani, i kutsí inchámani, ma kutsí uénani, uénani ma kutsí.

al final. Khamárhukuarhu, in kamárani, kamákuni.

al otro lado. Parhíkutini.

ala de ave. Khéskua, káshurhakhu, késhi.

alabar. Sés arhíni, ajúpani.

alacrán. (Buthus occitanus) Khuarápu.

alba. Erájchurakua, tupúmanskua, tupúmansku, erándini jarháni.

albañil. Tsintsíri, tsakáp tsintsír, tsintsíri úri, tsintsíri úka.

alborotarse. Tsanguárani.

alcanzar. (Verbo para explicar el tientpo Transcurrido) Andánguni, andákutani.

alegrarse. Tsípeni.

alegre. Tsípeni.

alegría. Tsípekua, tsípekuarhita, tsípekuarhin, tsípikua, tsípeni.

alegría. (Amaranthus paniculatus) Párhi.

aletear. Kárani, manásharhani, manáshurhani, karákuekani, ishímini.

alfarero (a). Porhéch úri, úkat úricha, tsúntsu úri, mámar jásh porhéchi úri, tunúch úri.

alfombra. Tatsúndukua, tatsúpakua.

algo vergonzoso. Khurátsikueni jási má, sán kurátsen, sán kurátsikua, kuerá· tsin sáni.

algodón. (Gossypium herbaceum L.) Shurháta.

algodón café de arbusto. (Gossypium mexicanum Tod) Shurhát tukúru, shurháta  echéngarhi.

alguien. Ne ma, nénima, néuéjkini.

alguno. Ma, mároshi, nénima.

alicante. (Víbora fina de cascabel) Ak u í t s tsiríparha, tarhér akuítsi, akuíts tarhéri, akuíts irhírpiri, akuíts piráchatpiri, akuítsi shirhírakua.

aliento. Jiréjtantani, uingápikua.

alimento crudo. Tsírku, ámangechakua tsírku, ámanenchakua no niníri.

alimento frito. Parhápiti.

alinear. Sirínuataani, kakátsikuarhin,  jurhímberaní.

aliviar. Ambákentani, tshináni, ambákerantani, eshéni.

aliviarse. Ambákentani, jángashkantaní, tepántarhani.

almacenar. Tántani, patsáni.

almeja. (Venus SPP. Animal usado en la medicina nativa) Kuchúdda.

almendra de capulín o de cualquier otra semilla.  Tskípueri mintsíta, mintsíta shénguari, tsikíkua.

almendra de maíz. Tsírir mintsíta, tsikíkua tsírir.

hemorroides. Charhás petákua.

alquilar. Kuámpeni, kuánditani.

alrededor. Ma uirhípandani, uirhípatani, uanóndan ísh, rna uirhíperani.

altanero. Khér úkurhini.

alto. Iótati, iótani, iótakuarhu, iótatini jarháni

alumbrador en fiestas. Etskuti, érandutani, kuínchikuarhu, erándutani kuínchikuarhu, erákutpiri.

alumbrar.  (Piedra para urtir y para agriar harina) Sharhípu, kumánskua,  tsakáp sharhíperaku.

alveolo del diente. Sínir jarháta, síni inchátsikua, tsirintsiri shíniri.

alzar. Tarhátani,

alzar un bulto pesudo. Jundúpchantani, tarhátani kuetsápili ambé.

alzarle la voz a otro. Uingámarhini, tarhátakuni uingáchakua máteroni, uingáchatan mátaruni, uingáchakuni.

allá. Jimá, jiníani.

allanar. Inchátspeni.

allende. Iauánekua.

allí. Jimíni, jimá.

"Allotoca vivipara". Tíro.

amagar. Juímastaní.

amanecer. Erándeni.

amanecerse. Eránskueran, eránskutashko.  sh chúri, erántskuni.

amante. Uépenchi, uéperi.

amar. Uékani, shéngchani, tsitíni, jí uéamarillearse. Tsipámbingarhini, tsipámamargar. Khamérani.

amargo. Khaméri.

amarillearse. Tsipámbingarhini, tsipámbini, tsipápingarhin jarháni.

amarillearse la milpa por falta de lluvias. Tsipámbeni, tarhéta tsipámbini, tsipámingarhin itsí kuarátakuni.

amarillento. Tsipámbiti, tsipámbingarhi, tsipámingarhin, tsipámsi.

amarillo. Tsipámbiti.

amarrar. Jótaní, jókuni, jóni.

amarse. Shénchperani, uéperani, phámsperani, uéperansh.

amasar. Tsiréri untani, tsekántani, níkuni, shisháni, tsikáraní.

amasar harina para el pan. Tshijkáni, jíkuntaní, níkuni tsiréri, tsikárani, kurhínda úkua.

amate. (Ficus americana) Siránda.

amigo. Míngarhikukua, sési pápiri, kúngurhikua.

amole. Apúpeni. ,"

amonestar. Shukájpeni, uandájtsikuparini, shukáni.

amontonar piedras. Iákatani, tánan tsakápu, uatsíri úni, tsakáp márku úni.

amoratarse por un golpe. Tshijtsúni, tsetsuharheni, sharhísharhíngarhini, sharhísharhírikurhini, sharhírikúarhini.

amparar. Jarhóatpeni, pakáratspeni.

amplio. Kajkarhani, ambánden, kondini.

ampolla. Patúnduni, patúkuni, takísh, pishíki.

ampollarse las manos. Pishíjkuni, takísh jukákuarhaska, patújkuska jákiorhu, patújkuni, pishíki jukákuarhaní.

anciana. Kujtsímiti, kutsímistia, kutsímititu, kutsímbini.

anciano. Tharhépiti, tatakí, tarhépestia, tarhépini.

ancho. Kajkarhaní, kórhati, kóskaní, kósti.

andar. Shangaráni, jámani.

andar a gatas. Shanchárhetseni, úshikuarheni, karokurhini, terúnditini jámaní, chanchákurhitini.

andar descalzo. Patsíndurhani, patsíndutin jámani, shándurhatku, patsíki jándurhatin jámani.

andar en fila. Chúsperapaní, shirfri jámani, shirfkurhini.

andar peleando. Uarhípeni jámani, uarhíperani, atáperaní jámani.

anginas. Karhápchakuecha, kúchan.

anidar. Sherék uni, sherékua jatsíni.

anillo. Jukájkurhakua.

anillos del pino. Jauántarhikua.

animal agorero. Uintsájpiri, ikítachitpiri.

animal enflaquecido. Iurhútsi.

animal mayor macho. Tharhé khéri.

animal pinto. Uindúri, tekuáni.

animal que avisa agüeros. Tsétpiri.

animal rabón. Tokótsi, tokóskaní, no chéti jukári.

animar a una persona como en casos de matrimonio.  Úmbarheni, úmbarhitarani, úmbarhinstia.

anisillo. (Schkuhria abrotanoides Roth. Se usa para sazonar el atole de grano de elote) Putsúti.

ano. Charhási, chárhasitu, kuatsírakua.

anochecer. Chúreni.

anona. (Annona squamosa L.) Átisi, urhúta punápiti, jémburata.

antecoger. Phimáni, pímoni.

antellevar. Phimáni, pátamani, pímani.

anterior. Orhéta, iónen, ióni, iónish, tóanapu.

antes. Orhéta, iónkiti, jimájkani.

antevíspera. Andámutaní.

antiguo. Ion anápu, toanapu.

antropolde. Asóme, turhíki, shítu.

anular. No marhóatani, no jarháni sésikua.

anunciar. Arhíni, eiángpini, arhíjpeni, uandákua asháni, uandákua ashákuni, antápini iauáni jatíni, uandákua itsákuni.

añadir. Kutúrani, kutúrhutaní.

añil. (Indigofera suffruticosa) Súffiakua, kurutakua, tímbin, atákua.

año. Uéshurhini.

año pasado. Uéshurhikua, jinían uéshurhikua.

apachurrar. Jatájchakuni, chatárani, puchárani.

apachurrarse. Puchárakuarheni, puchárani, jatáchakukurhini, puchákurhini.

apagar. Párhutani, pátani.

apagar un fuego o un Incendio. Chpír pátani, pájpani, párhutani, pátan kuI'hÚndikua.

aparar.Tapókani.

aparecer. Sharhárani, sharhántani.

aparecer en el agua. Sharhámeni, erámakuarheni.

aparecer poco. Sanis sharherami. No kan shárharka, sharháraní sáni, shánkish sharhárani.

aparte. Támu.

apasionado. Kuenéni, uékapani jí ka no sési pikuárherani, pindéni, no sés pikuárherani, no sés pikuárherani pindéngarhini, uarhíti tsitíni.

apellido tarasco. Iákata.

apellido tarasco. Ikíua.

apellido tarasco. Kuára.

apellido tarasco. Mintsítar.

apellido tarasco. Nipíta.

apellido tarasco. Nitáto.

apellido tarasco. Sharákuarhu (significa donde apareció).

apellido tarasco. Sirángua.

apellido tarasco. Siráni.

apellido tarasco. Sósa.

apellido tarasco. Tshitshíki.

apellido tarasco. Uarhóku.

apenas. Sángan ísi, sánk ísi, sánk úni.

apestar. Sipíaní, jámarhaní, jámarhandini, jámarhintin, shipíuani.

apestoso. No sési jájkundeni, sipíati, sipíani, jámarhinti, shipíari, shipíuat.

apilamiento de huesos de un animal que ha muerto. Thingáakuntaní.

aplastar. Jatájchakuni, puchárani, puchári, puchárantani, jeiáskuni.

aplaudir. Pasájkuni.

apostar. Jatsíjpani, andáperakua, andáperani.

apoyar. Jarhóatpeni, jarhóatani, jorhétaní karhátani.

aprender. Jorhénguarheni.

apresurar. Jiréngarhini, shikápini, kokataraní.

apresurarse. Chkápeni, arhíni, shikápkuarhani.

apretado. Sési teiángantani, tsikíneni, antsítakata, uingámu irfangurhini, káni antsínkurhini.

apretar. Uingám jupíkani, puchárani, uingám katsíkuni, katsíparhatani, tsikíkurhini, puchákuni, antsítani, jaiárhini,

uingámu irhíni.

apretar algo con la mano. Tskíjkuni, tsikíkuni, puchákuni ambé, antsítani ambé ma jáki jimbó, puchápkuni, puchákuarhataní.

apretar con la uña. Téjki jeiáskukati, matírheni, tsikíkuni, puchárani téjki jimbó, téki jimbo puchárani.

apretar la tierra. Jeiáskuni, tsikítsini, jaiánskani.

apretar los dientes. Singítani, kirfrasmuni, tsikímuni, shíni puchárani.

apretar un animal. Antsíakuni, pucháskuni, puchárani.

apretar una bola. Uingám puchárani, tsikíkuni, puchákuni.

aprisa. Kókani, uiríapani, jeréresh, shikápeni.

aprobar. Jeiápengantani.

aprovechar. Marhóatani, andákurhini, jindíku arháni.

apuntar con arma de fuego. Jurhijtakuni, jurhíngarhini, jurhíngarhintani, tantsírani.

apuntar con un dedo. Thantsírani, juntsíjkuni.

apuntar para tirar. Jurhítakuntani, jurhíngarhintani.

apuñalar. Jarhápakuni, shukúshukúrhini, akuárhitani, pópotani.

apurarse. Chkápeni, tsítsikorheni, shikápkurhani, shikápeni.

aquel. Imá.

aquellos. Imáksi, tsáa, tsimécha, tsimá, imécha.

aquí. Ishú, shu.

arado. Tarhérakua.

arado de palo. Tarhékua.

araña. Sikuápu.

araña de patas largas. Tíndi athf, shukuápu iótarha.

araña peluda. (Metriopelma breyerri) Sikuáp tisíparha, sikuápu tishíki, shikuápu tishírhikurhiti, shenkératsi.

arar. Tarhéni, tarhépantani.

arar de nuevo un terreno. Tsapántani, tarhépantani.

árbol. Angátapu.

árbol de guayaba. Enánd angátapu, enánd chkári, anátapu enándiri.

árbol de la región del lago de Pátzcuaro. Ukási.

árbol del amate. (Ficus americana) Siránda.

árbol llamado tilo, tilia. (Tilia occidentalis Rose. Se le atribuyen muchas propiedades mágicas y su madera es muy usada en la escultura) Kuríkutsinda, tsirímu.

árbol maduro. Tshiríri, anátapu tsiríri.

árbol pariente del aguacate. Jerámba, ukásh.

árbol tropical con propiedades cáusticas. Khuerámu.

árbol tropical cuya madera es de color café. Píntserambi.

arbusto. Angátapu.

arbusto. (leguminosa que florea amarillo) Chibáto.

arco. Khundíri, uirhímukua.

arco iris. Shupákata, kanák jam1rua, téshkurhakua, téshdukua, téshkukua.

arco y flecha. Tstákusi, tákua kuanírakua, pitáka.

"Arctostapbylus pungens" (comestible) Piníki.

arder. Teshárani, tsómeni, paméni, úrhuni, ethérhuni, etsérhutani, éskuntani, úrhutani, kurhini, kurhírani.

ardilla. (Scíurus poliopos) Kuaráki.

ardilla voladora. (Sciurus mayaritensis) Uakuí, kárati.

ardor. Tsómeni, pamékua, tipárani.

arena. Kutsári.

arena clara. Ambámendu kutsári, kutsári ambóngarhi.

arenoso. Kutsárini, kutsári jatáni, kutsárku.

armadillo. (Dasypus novemcinctus) Isíngu.

armar. Jatsíntani.

armazón. Kantsákata, parhángarhitakua.

armazón en forma de arco que se usa

para adornar. Piríratarakua, jatsfngarhitakua, uirhimukua.

aro. Uansípu, uirhípiti, kanákua, uirhímiti.

aroma. Phuntsúmekua, tsipfrikuarhen sési, jálrundikua, jákundini, shipíndini.

arqueado. Khundírakata, taránseranshatiia, kuintsíkukata, uirhimutini.

arquear. Khundírani, taránseni, kuintsíkuni, uirhimukuni.

arraigarse. Phindéni, shirángua úkurhipani.

arrancar. Murutani, tsirupatani.

arrancar un elote o mazorca de la planta del maíz.  Chhauáni, uishúparhakuni, pikúparhakuni.

arrasar. Khamátani, párhimukuni, karhómukuni.

arrastrar. Thiruskutani, uishfkuni, antsíkuni, antsfkupani, tsuruani, antsí· tani, uingám antsítani.

arrastrarse. Antsíkukurhini, antsíkukorheni, thirúrarhirakorheni, uishikuarhini, tsuruani, antsíkuarhipani.

arrebatar. Euákorhpeni, kharhójkani, karhópkuni, karhókpini, euájkuni.

arrebatarle. Euájkutani, iuápkuni.

arreglar. Jatsíntani, jájkuntani, jántskani.

arreglar el piso. Sés .iápantani, sés jáskani.

arremangarse. Thújkuni, túkuarhani, parhákuni.

arrepentirse. Phamóndakuarheni, no uékani.

arriba. Karhákua.

arrimar. Kúndantani, kéndani, andárheterani, intsíparhini.

arrimarse. Píreni, andárherani.

arrodillarse. Tinuíshurhini.

arrojar. Khuaníkuni, khuaníni.

arrojar algo al agua. Uekámani, kuanímani itsíarhu.

arrojar algo sobre el suelo. Pómatani, kuaníkuni.

arroyo. Iorhék sapíchu, itsí iorhékua, itsí sapíchu, itsí sharhiandikua.

arruga. Pashúni, chunúkua, chunúkurhi.

arrugado. Phajtsíngarhini, chunúriti, muchúndukurhini, chunúrhi, chunúkurhistia, chunúkurhita, chunúkukata.

arrugar. Chunúni, chunúkuni.

arrugarse la ropa. Chunúni, chunúrhikata, chunúkurhin takúsh, takúshini chunúkuni.

arteria. Khuangápekua.

articulación. (Anatomía) Kutúkua, kutúkuarhucharu.

artículo caro. Jukáparhani, jukáparhata.

artritis. Khuangápek khúrani, kurhikurhini, kusháni.

asa de olla. Kanírhukua, kamíndikua, kanítakua, kaníndikua.

asaltante. Kuárhujperi, pelá, uéraspini, kuárhupiti, kuárhupti.

asaltante de camino. Uératspiri, uéraspin shangáru, kuárhupiti.

asar. Uiríkani.

asar carne. Thújpane.

asclepias. Arhum angátsi.

asco. Ikíchani.

asesinar. Uándijpeni, uándikuni, atáni.

así. Isi, jauát ísh.

¿así es? Jéteru, imá sháshesti, íshiti, íshisti.

así lo haré. Isinderuni, ísh úka.

así nada más. Iskuri, jauát ísh, ísh shánkish, shánkish.

así será. Sháshiati, sés jarhásti, íshiuati.

asiento de café. Asútseta, asúmerani, itsámini.

asistir. Niráni, jarháni, ménkish jarháshinga.

asolearse. Tsántani, tsánda arháni, tsáf sini, tsátsitani, sárhikurhintani, tsánku jarháni.

asomarse por la puerta. Andámukuni, erashetani, eratamani..

asombro. Jáakorhekua, íshku pakárani.

aspar hilo. Piruak irhíntani, piruakuni, irhíntani pirukua.

áspero. Chherápiti, no máku jásh.

asqueroso. lkíchandira, ikíchakua, ikí. chati, kíchukuan jásh, ikíchani, ikíchakushinga.

astilla de un palo. Thejkáta, tsipítastia, tsipítata, chauárhinda.

astillar. Tekárheni, tsipítani, pisítakuni, ambárheni, chkári pitsíperani, ambákerani chkári, chkári ambárheni, pitsíperani, ambárhini.

astillar un palo. Tsekáparhakuni, tsipítakuni.

astillarse la frente. Tsírheruni, churhúnarheni, tsipírhuni, chakárhuni, shanúngarhini.

asustar. Chérani, chérpeni.

asustar el agua de un manantial. Ijtsí chhérani, chérakuarhen itsí, chérani itsíni.

asustarse. Chérakorheni, chéni.

asustarse y perder el alma o conocimiento. Jurhíat uekópani, chérakuarhiska nóter míani, chéran mirípaku·

rhini, chéni mirápakurhini, chéni.

atado. Jótati, jótakuarhin, jótakata, jótakurhirini.

atajar. Arhírhukuni, kuárhukuni, arhi· kuni, atárhukuni.

atar. Jótani, jóni, jókuni.

atar fuerte. Uingám jóni, jótani uingámu.

atascarse. Mátseni, turhúmeni.

ataviarse. Jukántani, sési jánskakurhini, sési jáshikurhimtani.

atinar. Phitárani, jeiárani, piárani, piárakuni.

atizar. Kurhijchukuni, kérhutani.

atIatl. Tsipáki.

atole. Kamáta.

atole agrio hecho de maíz morado. (la masa se fermenta antes) Sharhí kamáta.

atole blanco. Púskua kamáta, kamát urápiti.

atole de aguamiel. Tér kamáta, kamáta tékueri, kamáta urápiri, kamáta chao rhíkuarhu, uráp kamáta.

atole de capulín. Shéng kamáta, shénguari kamáta, kamáta shéngua.

atole de cáscara de cacao y maíz. Té kamáta, turhípit kamáta.

atole de corteza de coco. Chés kamáta.

atole de elote, sazonado con una hierba llamada anisillo y chile. Tiríap kamata, putsut kamata.

atole de elote duro, sazonado con nUrhiteni y picante. Thojkér kamáta, kamáta tokéreri.

atole de guayaba. Enándi kamáta.

atole de haba. Jáas kamáta, jáshir kamáta, kamáta tatsín jásh, kamáta jósh.

atole de jilote. Apéend kamáta, ténir kamáta, kamáta epénda, turháta kamáta.

atole de leche endulzado con piloncillo. Ijtsúk kamáta.

atole de maíz cocido. Púsk kamáta, kamáta urápiti, kúsh kamáta, tupákash kamáta.

atole de maíz cmdo molido y luego cocido. Tsír kamáta, tsípit kamáta, kúpakatsi, kúsh kamáta.

atole de maíz tostado. (pinol o pinole) Uanít kamáta, japúmata kamáta.

atole de maíz y semillas de calabaza. Shénir karhájtsikurhakua.

atole de nurhitelÚ. Nurhíten kamáta.

atole de trigo con epazote y chile. Tríg kamáta.

atole de uachakata. Uachákat kamáta.

atole de zarzamora. Tstún kamáta.

atole dulce. Té kamáta.

atole negro de cáscara de cacao, cabello de elote o de cáscara de coco. Kamáta turhípiti.

atorar. Pitárani, apítakuarhestia, atárhu· kuni, pitáratani, kirákuska.

atorar en un árbol. Pakárhuni, apírhukuni, pitárakurhini, ópsurhatani.

atorarse. Apíndakorheni, katsípakuni, ópsurhuni.

atorársele algo en la garganta. Khirákuni, kéchani, kiráchani.

atormentar. Uandángiantani, khuáskuni, shushúrani, náterkuni kámani, nánku kámani, jótani ka atáni.

atrapar un animal. Nitáni, epérukua jatsíkukuani, epérukua jatsíkuni.

atrás. Tátsepani, péshu.

atrás. (moverse) Tátsipan manákurhini.

atravesado. Uajtsángesti, uanárhukukuni, parhíakuni, icháshpitani.

atravesar. Parhíkuni, terópaakuni, ichátsitani, parhítamani, parhítsitakuni.

atravesar por la parte central. Teróakumani, parhíakuni, parhíkuni.

atribuir. Khamángarhintani.

aullar. Khuaúnchini, unrhf ha arhfni.

aumentar. Káneni, khépani, uánipani, uánerani, kánerapani, kánerani.

aún. Otasi, ménkueni, útash májku jásh.

aunque. Nájkiru, ambéntski.

autoridad. Jurámuti.

autoridad superior. Khér jurámuti, jurámuti kéri.

avaro. Amútsi, jupíkuarhi, pbamóndira, pamótsi.

ave. Kuíni, késh ukári, kárati.

ave azul. Kuáiu.

ave parecida al zopUote. (el extremo de sus alas es de color blanco) Tindí uápu, íni.

ave que se parece al águila. (come tuzas) Tsikím jójcha, kárati kúm atí.

avergonzar a una persona por no asistir a una fiesta. Uanótatani, kurátsitani.

aves. Kuínicha, késhicha, kárakuecha.

avisar. Uandántani, arhíni, eiángpini, arhíjpeni, uandákua asháni, uandákua ashákuni, antápini iauáni jatíni, uandásheni, uandákua itsákuni.

avispa que vive bajo tierra y que tiene propiedades curativas. Jési, tsitsísi, uarhíri jatsínsti, uarhíri tsínti, kurápu.

axila. Jauáshurhakuarhu, incháshukurini, jáki andáshukua, incháshukutini.

ayate. Uangóchi.

ayer. Uijtsíndikua.

ayuda económica al carguero religioso. Kújperani, jarhóatan tomína jinkóni, kúngpini, kútpini, jorhépini, kújpeni niráni.

ayudar. Jarhóajpeni, jarhóani, jarhóatpeni, jorhétani.

ayudar bien. Jarhóatani sési, sési jorhétani, jorhétan sési, jorhépin sési.

ayudar el padrino al ahijado en un cargo religioso. Parhánd atsírani, jarhóatani tatáshini, jorhépini, jorhépini tatáchini.

azotar a alguien con una cuarta. Atáni shikuíri jimbó.

azotarse con una cuarta. (chicote de cuero) Khuikírhperani, kuikírhikuarhini, jatsíkuni shikuír jimbó.

azotarse con varas. Khuikírheni.


 

azote. Khuikírheni.

azúcar. Tékua, changáki, chankáka.

azucena. Shauík tshitshíki.

azuela. Tekárakua, angárhu, tekárhu.

azul. Uaroti, nebádo, tsirángeni, tsiránksi, uapasi.