Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

V

 

vaciar. Móndani.

vaciar a menudo. Soméni móndani, móndani sánichani.

vagar. Isk jámani, ísk jándini, uanárhitsini.

vagar por las calles. Uanáruni, shanár jámani, íshku jámani shangáru jimbó, íshk jámani shangárish.

vagina. Kuishárhikua, khuípu, iarhátsetarakua, kétsikuarhu, charháku uérani, shéti.

vago. Isk jándi, uanárhitsiti.

vaho. Itsírhu inchámikua.

valentía. Jatsíjpakorheni.

valer. Marhóani, jukáparhani, úmbarheni, jukámanskua.

valiente. Tshiuériti, tsiuéchani, sési shékurhini, tsiuékurhini.

vallado. Kauár sapíchu, jirúkata, kauáru úkata, kauáru úngi.

valle. Tpákua.

vapor. Suárakua, suánda, shirhfkukua.

vapor de metal que mata. Suárheni, shúmu taiákatecheri, tiámuri tsuánda inchárhuni.

vara. Pinmu, tsúkata, pukúndipu, sharhíandikua ikárakueri.

vara del burro. (Selloa glutincsa) Chujpí angántsi, tondásh, sipím angántsi.

varear. Uáchakuni, kuikírheni, kuikítani.

varias estrellas en forma de arco. Pinrak jóskua.

varicela. Uachárhitakua, paménchakua kérperakua, japíngurhikua.

variedad de araña. Sikuáp tepékata.

variedad de araña de patas largas. Sikuáp tind athí, shikuápu iótarha.

variedad de ciempiés de color rojo. Kansámberambé.

variedad de culebra. Khuerám akuítsi.

variedad de danzante. Méko.

variedad de gramínea que se usa en curaciones mágicas y que también se usa para barrer. Phángua.

variedad de guacamaya. Kakáts petú, shótsi.

variedad de gusano. Shamáki.

variedad de gusano que sirve de alimento al armadillo. Tarhúmb karhási.

variedad de hierba. Tembúnga.

variedad de hongo comestible. Aiúk terékua.

variedad de hongo comestible. Jarhájkukua teréku.a.

variedad de hongo comestible. Kirfk terékua.

variedad de hongo comestible. Kuashánd terékua.

variedad de hongo comestible. Kukúch terékua.

variedad de hongo comestible. Siráat angánts terékua.

variedad de hongo comestible que crece sobre palos viejos. Iarín terékua.

variedad de hongo narcótico. Terúshukueri terékua, terékua jerámba.

variedad de hormiga grande. Chhanchárhu.

variedad de Insecto que vive en aguas estancadas. Sharhírati.

variedad de lagartija. Shurhíaraku.

variedad de lechuza a la que se le atrio buyen poderes mágicos. (Bubo SP.) Korkobí.

variedad de madroño. Patánksi.

variedad de mosquito. Sipímu.

variedad de pájaro pequeño. Sítu.

variedad de parálisis infantil. Iengétsi.

variedad de quelite comestible. Sharhítskua shakuá.

variedad de quelite silvestre que suele recolectarse. Akúm shakuá.

variedad de raíz de zacatón. Sheréjtsi.

variedad de ratón. Sharhísi.

variedad de suelo. Thupúri.

variedad de tierra blanca. Tupútupús, uirás, ambé ma tupúIDarhani.

variedad de tortilla. Iurhúri.

variedad de zacate. Thujpfkua.

varón. luíri, tatáka, tharhé, acháti kériti, imá kéri, imá kéri tarhé, khéri, tumbí, achámasi.

varoncito. ÁIlchikorheristi, iuíri.

vaso. Ijtsímatarakua.

veinte. Ma ekuátsi.

velntena. (sistema vigesimal) Ma ekuátsi.

vejiga. Raserékua, pishíni, katsáta, iarhátsitarakua.

velador de milpas. Kuári.

velar. Pámbekua, kuáni, kuáchakuni.

velar toda la noche. Erántskuni, eránskueran, eránskutashkash chúri.

vena. Khuangápekua.

venado. (Odocoileus virginianus) Ashúni.

venado chico. Ashun sapíchu.

vendedor de pescado. Kurúch juári, kurúh Ínspekuarheri, kurúcha Ínspikurhiri.

vender. Intspekorheni.

vender alguna propiedad. Atárantani, ínspekuarheni juchíti.

vender en la plaza. Khéjpeni, Ínspekuarheni kópikuarhu, kópikuarhu Ínspikurhíni.

veneno. Uarhírakua.

venerar. Míantani, kómarhipeni.

venir. Jurháni, junguáni.

ventana. Erámatakuarhu, eráshatakuarhu, erátamakua.

ventanilla en el techo de una cocina por donde se escapa el humo. Tarháat uératarakua, chakuákua, shiráta uérakuarhu, shurhírakua.

ventosear. Theténi, jiúnkurhini, tsuníni, no sési shipírikurhini, ishímintani teténi.

ver. Eshéni, eráani.

ver en el agua. Erámani.

ver hacia arriba. Eránchini.

ver por otros. Eshéni mátarush jimbó.

verano. Eménda, no janíni, ambándintani.

verbena. (Verbena SP. Planta medicinal.) Uashákatakua, uitsálrua shirúri, parákat uashákatakua.

verdolaga. Shak.uá.

verdura. Shakuá, shakuá atsímakua.

vereda. Shangár sapíchu, erátakukuarhu, jurúkúta.

vergüenza. Khurátsekua, kuerátsikua.

verruga. Thumbási.

verse uno mismo la mano. Erájkuni, erákukurheni.

vertical. Jurhímbitku kétsemani, jurhímbitku angáshurhini, jurhímbitku angándini.

vestimenta usada en la danza de los negritos. Surúndutarakua.

vestir. Shukúparhani, jukántani, takús jukántani, shukútantani.

vestirse. Shukúparhantani, takús jukáni.

vete los pies. Jantsíri ishékuarheni.

vivora. Akuítsi, irípara.

vivora de cascabel. Akuíts sharhfkueri, akuítsi tsirípara, akuítsi shirhírakua.

vivora de color amarillo con negro. Akuíts uirfiti.

vivora de color rojo oscuro. Khuerámu akuíts.

vivora llamada trompa de puerco. Kúch akuítsi, kuerámu akuítsi.

vivora peligrosa que vive en horcones podridos y que tiene un cascabel. Tabák akuítsi, akuítsi tsiríparha shirhírakua jukári.

vivora que corre muy aprisa. Akuíts uiríati.

vivora rayada. Uirfiti, akuítsi tarhéri, akuítsi tsiríparha, akuítsi kuirúparha.

vida. Tsípekua.

vida malital. Kúngurhikua.

vidrio. Tsárati, eránakua.

viejo. Teréri, tharhépiti, tamápu, jatíri, tatakí, tarhépestia, tarhépini.

viento. Tarhéata.

vientre. Khúparhat sapíchu.

viga cortada en una orilla para trenzarse con otra. Akúchaku.kata.

viga para poner loza. Kakák jatákua, parhánatarakua.

viga que se une con el techo para dar sombra. Andáparhakua, uapóparhakua, jauárakua.

viga que sirve de travesaño sobre la que descansa el tapanco. Uanángekua, uanátsikua.

vinagre. Sharhípiti, ték sharhípiti.

vino. Kauíkua, kauírakua.

violar. Amútantani, juráku.ni, no kashúmbini.

violar a una mujer. Uingápetarhu jupíkani, tsípatspeni, tsipájpatspeni, ísh jándi úni, uátsini ma kurátsitani.

viruela. Kuaróshikua, kachángarhikua.

viruta. Sipíkata, kerúrfkua.

víscera de res. Jatárakua.

visitante. Phorhémpiri.

visitar. Phorhémbini, porhéngurhini.

víspera. Andámukuarhi, úndanikuínchikua úinarhini, andámutani, úkarikuarhu.

vista ofuscada. Pápaskangani, éskua tarhíangarhini, éskua pátati.

viuda. Eránukata, tsíndi, tsíndini uarhíti.

viudo. Tsíndi, tsíndini acháti.

vivir. Tsípekuarheni, irékani, tsípeni, tsípikurhini, tsípekorheni.

vivir bien. Sési irékani.

vivir de arrimado. Jakárhkuarheni, irérkuarheni, kúkurhitini irékani.

vivir de Sus rentas. Akúrheni.

vivir decentemente. Sés irékani, sés irékorheni, sési irékani ésk néeka.

vivir libre. Isku irékorheni.

vivir pobremente. Kóm nitámani, kómku irékani.

volar. Kárani.

volar papalotes. Kátatani, kátani.

volcarse. Menángakuarheni, menóngakurhini.

voltear una piedra. Menápangani, menágnani, tsakápu uirhfpani, tsakápu menóngani.

voltearlo al revés. Menóngachintani, menánkukuni, támish menóngani, pirhfkuni.

voltearse. Menángakuarheni, phirhíkorheni, menánakurhini.

volver a abrir los ojos. eskantani, mítantani éskua, méndaru éskantani.

volver a empezar. Uéentani, uétentani ménderu, méndar uéntani.

volver a hacer algo. Úntani.

volver a nacer una planta. Andántani, uétentani andápinuni, méndar tsíntani, úrhuni, tsikíntani, pukúntani, pukúrhuntani.

volver a pegar. Atántani, uétentani atáni, méndar uéntani atáni.

volver a pintar. Atántani, uétentani atárhini, méndar uéntani atántani.

vomitar. Jiuáni.

votar. Uandáskuni, erákuntani jurámutin, erákuntani jurámutichani.