Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

R

 

racimo. Tumbíri, tumbírish úkata, timobíri.

raíz. Sirángua.

raíz de chayote. Apúp uarhási.

raíz de chayotillo usada como jabón. Apúpeni, púkua, akárhini sirángua.

rajar. Arhákuni.

rama. Sharhíandikua.

rama de árbol. Singáki, sharhíandikua, anándipu.

rama de una planta. Pirímu, pukúndipu, sharhíandikua ikárakueri.

rama seca de árbol. Siuíki, angándipu, ashándipu karhíri, sharhíandikua kharhíri.

rama seca de pino. Uapórhindu, uapórheni, sharhíandikua kharhíri.

ramificar. Pashárani, ánskuani, kótsepani.

runa. (Rana pipens) Khuanási, kóku, kóki shungápiti, kuínpurhitu,

rapar. Katsájtsikuni, kuináni.

rapido. Kókani, kókuani, sóntku, jiréjirési, shikápkurhani.

rascar. Uerórheni, katsírhini, katsírhekorheni.

rascarse. Uerókorheni, ueróni, katsírhikuarhini, katsírhikorheni.

rasgar.Karúkuni, tsapárhikurhini, katsíndurhini, tsapándurhini.

rasgar tela. Takús tshapáni, karúkuni, takús katsíndurhini, takúsh tsapándurhini.

rasguñar. Tserórheni, uerórheni, katsírhini, katsírhperani.

raspar. Thirúni, kherórheni, kuirúrheni, kirúngarhikuni.

raspar el maguey para obtener aguamiel. Kurúngani, kerúakun akámba, khurúni, kirúngani urápi úni akámbani.

rasparse la frente. Tskárheruni, katsíngarheni, tirúntsini, tirúrhuni.

rasparse la nariz. Ketsérhuni, katsírhuni ka kepénderani, uauákuarheni, turúrhuni, úrhurhu tsikuírhuni ka notar na ishíni.

rasparse la planta del pie. Tserónduni, kherónduni, uerúnduni, tsikuínduni.

rasposo. Chherápiti, chénchenmasi, cherápini.

rata. (Rattus SPP.) Jeiák iuíri.

ratón. (Mus musculus) Jeiáki.

raya. Kuirúntskata, kuirúnarhiri, kuirúndeni, kuerúnskakua.

rayar. Kuirúni, kuirúntskani, kuirúngaskani, kuirúnarhiskani, kuirúndeni, kuerúnskata.

rayo. Pirítakua.

rayo de sol. Tsánda, tínskua, thínskua, tsánskakua, tatá jurhíateri tíntskua.

realizar algo con dificultad. Tshungámuksi, tsungáp ingúni, ambé ma úni kuatántaparini.

reata. Sindári, shindári kuanápiti.

rebajar algo. Akúrhukuni, phikún sáni, seuáperani ambé, pikúrhukuni sáni.

rebasar. Jukári, parhímukupani, phíngarhipani, parhímukuni, pápsitani.

rebozo de algodón. Khuaníndikua, atásh, jójchakua.

rebozo de lana hecho en telar de cintura. Kuirísi, jójchak súmberi.

rebozo para cargar niños. Junjúngetakua, jójchakua, kobijón nunúsh.

recargar. Angárhitani, peráparhani, perárhini, pérarhitani.

recargarse. Pherárheni, perátakuni, perárhikurhini.

recibir. Jiókorheni, euájpeni, phiráni.

recibir algo. Korhókorhintani, euápeni, euájpeni san ambé, iuápini ambé.

recibir fuego fatuo. Suárheni, shúmu taiákatecheri, tiámuri tsuánda inchárhuni.

recién casados. Jimbáng temúngguarhirini, jimbáng tembúchati, jimbángi tembúchacha.

recipiente. Jatákua, atárakua.

recobrar. Euájpintani, phikúntani, euápentani, kurhítantani, euántani, tepántani.

recoger. Euájpintani, phikúntani, euápentani, euántani, tepántani.

recolectar. Tánani, kurhútani, tánantani.

recomendación. Arhíarhíjtakua.

reconocer. Míangarheni, miiúntskani, mítentani.

reconocerles la voz. Míchakoani, mítentauai mintsírakua.

recordar. Míantani, miiúntani.

recorrer bien un lugar. Andákuntani, miiúntani, uanótani, miiúnskani naní, sési uanótani naní.

recorrer el pueblo. Uanópeni, uanájtsikuni ma irétani jimbó, ma iréta jámani.

recortar. Tsújpantani, kachúrhukuntani, phikúntani sáni, karúndukuntani, kachúrhukuni.

recrearse. Tsípekorheni, tsípeni, chanákuarhini, chanáni sáni.

recuerdo. Míantskua, míontskua.

recuperar. Euájpintani, euántani, tepántani, phikúntani, euápentani.

recuperar la salud. Ambákentani, jángashkantani, tepántarhani.

recuperarse de una borrachera. Ambóngaskani, ambángarhintani, jángashkantani kauíkuari.

red de algodón para pescar. Uarhókua, uarhúkua, kurúcha pitámakua.

red de ixtle para atrapar palomas.Ótsekua.

red para pescar sardinas. Cherémikua.

red para trampear animales como el venado. Epérukua, nitárakua.

redondo. Uirhípiti, uirhípi, uirhípengarhini, uirhímuti.

reduclr a medio. Terójkani ambé niátani, sapíkun terúkan, terúkani úntani ambé, terúkan pikúrhini.

refajo de manta. (prenda de vestir de mujer) Tájchukua.

reflexionar. Erátsentani.

refrescar. Tshirápentani, kumándintani.

regalar. Intsímbeni, intsíkorheni, íntspeni.

regalo. Intsímperakua.

regalo de boda. Phandángekua.

regalo de fiesta. Atáchi.

regañar. Uandájtsikuparini, shukájpeni, shukáni.

regar. Ijtsí jatsíkuni, thepáni, ijtsí etsáatani, thepájpani, tepáni, thepátani, itsákuni, itsándurhintani, atánskani, itsándurhini.

regar por el suelo. Etsándurhini, tepánskani, jatsíkupani, itsákuni ichérindu, itsí atánskani.

región coccígea. (anatomía) Jengéjengétskua, kóchkua, shingéskuarhu anápu úni.

región de los once pueblos. Eráshamani.

región del lago de Pátzcuaro. Inchámik uarhu, japúndarhu, uanárhukuni itsíarhu, japúndarhu anápu.

región del tórax. Khéngekua, tsiríngikua, kuarhángikua.

región entre el ano y el pene. Ashángurhikuarhu, kúrhat sapíchu, charháso.

región púbica. (anatomía) Tsiríngikuarhu, kutúkua patánchatakuarhuanápu.

regresar. Khuangátseni, junguáni, khuangátsentani, niántani, pántani, kuangáskuni.

regresar al barrio de arriba. Karhámantauai.

regresar algo. Kuánkuntspintani san ambé, khuangáskuntani, kungáskuntani ambé.

regresar los golpes. Atántani, kuangáskukuntani, khuaníkukuntani.

regresar un objeto. Kuangáskuntani ambé ma, kuangáskutani ma ambé, kuangáskukuntani ambé ma.

regresarse. Kuangátsentani, níntani , kuanátsentauai.

reír. Tsípeni, terékurhini, terékorheni, terékuarhini.

reja de hierro. Tiám tarhérakua.

relacionarse. Sés pájperani, uandák jatsíni, kúrhitani.

relámpago. Pirítakua.

relampaguear. Pirítani, pirítashati.

relampaguear en un lugar muy lejos. Tsájkamani, pirítash jatí iauáni, pirítasti, iauáni pirítauai.

relevar. Mójtsini, mójtakukua, mójtakurhini.

relumbrar. Thíntskani, erámarhandini, erámarhatani, thínskua, tsántskani.

rellenar. Uiníratani, uinímutani, uiníngarhitantani.

remar. Shójtani, sharhíamitarani.

remendar. Takúsi úni, siríntani.

remero. Shójtati.

remo. Shójtakua.

remoler. Urhúntani, sés urhúni, jiándantani, tsimáni karhátantani urhúni, jaiándani.

remolino. Siuíni.

remolino de la cabeza. (anatomía) Terójtsikua shiuíntsmi, matsíjtsikua, shiuínsikua.

remover. Sheréntani, manátani.

renacuajo. Khuanási, kók sapíchu, kókiri kuirípikua, kókin jásh, kuínpurhutacha.

rendija. Arhántserhakua, porhóta, jarhángurhikua, jarhóni, jarhánkurhikua.

renguear. Iengétskani, tsengéjtani.

renovar. Jimbángerani, jembáneratani, jimbáng úntani, méndar jatsíntani, méndar uéntani.

reñir. Shukájperani, jupíperani, uarhíperani, no sés arhíjperani, ikíakuni.

reparar. Jájkuntani, anáshustantani, jatsíntani.

repartir en partes iguales. Arhúntauai, arhúngustani ma kásh, arhúkuntani iámendu májkuen shángani, mákash itsákuni, máku jash urhúngutauai.

reparto. Arhúkutspikua, arhúngustani, arhúkuntskua, itsákukua.

repentino. Ma mintsírakua imbó, mátirku.

repicar la campana. Uámukuni.

repollo. Shakuá chakuíntsi.

reprimir. Khuángkskuntani, phikúni.

resbalar. Tshirúani, tshurúani, tsirúrani, tsikátarhani.

resbalarse. Tskáparhutani, tshkápatani, tskátarhani, tamórhuni, tsikátarhani.

resbaloso. Tskápendeni, tsekándipuni, tsikándini.

rescatar. Phímantauai, pímutantauai, pípani.

resembrar. Meiá ntani, júshkantani, méndaru jatsíntani, júskua meiántani, tsíri jatsíntani.

resfriado. Chpír óngekua, tsirárashini, tshirár jáshini.

resfriado en el pecho. óngekua, tenúnen tsirár jukáni, tsirárangini, chupir uapángani.

resfriarse. Ójchani, tsirárashikuarheni, tshirár jáshini, tsirár jáshintani.

resgatón. Tsíjpati.

residencia. Ktá, kumánchikua.

resina. (en general) Shungánda, kuajtsínda.

resina de pino. Kuajtsínda, shungánda, hunánda tseuíraniri.

resina del troncón seco de pino. Umbándukusi, kuatsínda.

resollar. Jiréjtani, karhánguntani.

respetar. Jangángarheni, janánarhikua, jungángarhpekua.

resplrar. Jiréjtani, karhánguntani.

resuello.Jiréjtakua.

retama. (Tecoma mollis. Arbusto que pertenece a las leguminosas. Es una planta medicinal.) Uirápku, uirápeni, kúm tsipáta.

retener. Phínguni, píngutakua, jupítakuni.

retirar. Jarhóndatani, kéjtani, jarhárini.

retirarse. Jarhóndani, níntani, jarháparhakuni, kéndikuni, jarhóndakurhini.

retoñar. úrhuni, andántani, tsikíntani, pukúntani, pukúrhuntani.

retoño de una planta. Kupúmuta, pukúntani ma anátapu, tshikíntani, tsikínskua, tsikíkua.

retorcerse. Mátsikorheni, matsíkurhini, perékorheni, tsikákurhini.

retumbar. Shamóngantani, shamóngekua, shamánskani, shamátani.

reunión de gente. Kúngurhikua, tánguarhengantani, kuirípu tángurhini.

reunir. Tánani.

reunirse en grupo. Tángorhentani, máku kúnguarhini, kúngurhini.

reunirse gente. Tángurhini, tángurhingani, tópakurhini.

revender. lnspikurhintani, meiápintani.

reventado. Charárastia, charásti, pirákurhini, arhákurhini, charári; charáni.

reventar. Khatsíkuni, katsíkurhini.

reventar hilos. Kachúkuni pirúakua, katúkorheni, pirúakua kachúkurhini, pirúaka katsíkuni.

reventar un grano. Charárani, kakángarhini, tsír ma charápini, tshiuáti.

reventar un lazo. Sindári kachúkurhini.

reventar una cosa de barro. Charáni, kakákorheni.

reventarse. Katúkorheni, charáni, charántsini.

revivir. Ambóngaskani, tsíntani.

revolcar a otro. Peréntskani, uirhípantani, perénskantani.

revolcarse. Peréakuni, peréntsini, uirhíakuarhani, uirhípintani, peréperéjkuni.

revolver. Jeuétani, iétani.

revolverse. Jeuékorheni, iétakurhi.

revuelto. Jeuétakata, iétakata, jiuétakata.

rey. Irécha, irépan, jupítsetpiti, kéri jurámuti .

"Rhus toxicodendron". Uembérikua.

ricachuelo. Iorhék sapíchu, itsí sapíchu, itsí sharhíandikua, itsí iorhékua.

rico. Jatsíkorheri, tumína jatsíri.

riéndose. Pirékuarhiparini, terékuarhiparini, tsípeparini, terékurhiparini.

rincón. Jandikutini, inchándikurini.

riñón. (anatomía) Kajpátarhakua.

río. Iorhékua.

risa. Terésmarhukua, terékurhikua, tsípcnarhini, tsípekua.

robar. Sipáni, sipájpeni.

robar alimentos en la cocina. Sipámeni.

robar en caminos. Kuárhutpini, uárhujpeni, iuákuarhpini shanáru, uekáruspeni.

robar maíz o elotes. Phitsípeni, sipóotani.

roble. (Quercus panduriformis) Tukúsi.

robusto. Tepári, sési jáshini, pukúni,tepáni.

rociar. Itsí uangáchakuarani, itsí atárhini, itsí atáchakuarani.

rocío. Shushúmarhata, shúmuirhúri, sheshúmarhata, shúmendeni, shúmeukurhani, shúmueri itsí, tsukuárhikua.

rodar. Uirhípeni, uirhípapani.

rodeándole. Uantsíndarhiparini, uanóndarheni, uanópantani, uirhíperani.

rodear. Uanótani, uirhímukuni, uanópatani, uanáparhakuni.

rodilla. Jurhíntskua.

rodillo de madera para hacer pan. Kójtatarakua.

roer. Tsepórheni, phikúrhukuni, karúmukuni ishíni jimbó.

rogar. Kómarhini.

rojizo. Charhápingarhi, charhánksi, charhápindini, charhánsshi, charhápsi.

rojo. Charhápiti.

romerillo. (vara de escoba, en Guanajuato) Shanóambekua.

romo. Uirhíperuni, tokórhuni.

romper. Tshajpáni, kakáni, tsapáni, tsapándurhini, katshíkuni, kachúkuni.

romper en pedazos. Sánganit úntani, kashúndurhini, karhúruskani, phikúrhuskani, kachúkuni.

romper hilos. Katsíndurhini, kashúndurhini pirúakuechani, pirúakua kachúkuni.

romper telas. Karúkuni, tsapáni, uarhókuani, terháshani, takúsh arhándurhini, takúsh arhóndurhini.

romper terrones. Echér púmbanarini, kakáatani, kakándurhani, kakóotani, charándini, kerénda kepéndurhini.

romper un hilo. Katúkuni.

romperse. Kakákorheni, kakákuarhesti, tsapákurhini.

romperse algo de barro o cristal. Kakákorheni, kakákuarhesti.

roncar. Khuaráni.

roncar poco. Kusúrhuni.

ronco. ópchani, ópcha, míchani, saráchani.

roña. Uerókorhekua.

ropa. Shukúparhakua, takúsi.

ropa usada. Jukákata, úrakata, jukánskata, tamápu, takús tamápu.

roturar la tierra. Tarhéni.

rozar. Uarhótani, chapáatani, thirúrheni, ambóatani, kachútani, iríakuni.

rozar matas de maíz. Uarhótani.

rozar zacate. Uarhótani.

rozarse. Iríarikurhini, apírani, thirúrhemani, iríakuani, uákuni.

ruin. (pájaro azul) Khuéngksi, kuaíncho.