Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

M

 

 

macehual. Khómu jándi, shúsh anápu porhé.

maceta. Tshitshík jatákua.

machete. Uarhótatarakua.

macho. Tharhé, iuíri, tatáka, imá kéri, imá kéri tarhé, khéri, acháti kériti.

machucar. Puchárani, chhatáni, tshetájkuni, machúnduni, éjsatani, tsetándukuni, tsitáni.

madera podrida de encino para hacer lumbre. Iéskua, tamánda.

madera suave para hacer cucharas y máscaras. Shapúchkári, chikári iorhésh úkua, kuiríkatsundiri.

madero. Chkári.

madre. Naná, nánde, nándi.

madrina de bautismo. Jakátsemba, nanásh.

madroño. (Arbutus xalapensis H. B. K.) Panángksi.

madrugada. Erándu, tsípa, tsípku, tupúmanku, sharhínshanku.

madurar. Ninírani, niníni, ninískani.

maduro. Niníri.

maestro. Arhitatpiri, jorhéndi, jorhénati, jorhéndipiri, arhítatspiri.

magia. Sikuákua.

mago. Jorhéndi, sikuáme, jakákutsispiri.

maguey. (Agave atrovirens kalw) Akárnba.

maguey tatemado. Síkua, akámba típakata, ichíkua.

magullado. Puchákata, niníkuni, puchákuni.

maíz. (Zea mays L Esta planta tiene un espíritu que se ofende y duerme. Tiene por padre al maíz color rojo.) Tsíri.

maíz amarillo. Tsír tsipámbiti.

maíz ancho de tierra caliente. Tsír kóngarhi, tsíri kórhati, tsíri kónarhi.

maíz arrugado. Pashíngarhi, tsíri tsikíkingarhi, tsíri shashúngarhi, tsíri pa· shínarhi.

maíz azul. Tsirángeni, shanín tíndangarhi, uarhóti, tsirángksi, tsír tsiránski, tsíri tsiráni, tsíri tsirángi, uapás.

maíz colorado. (se le considera como el padre y protector de todas las otras variedades de maíz) Chóchu, tsiricharhápiti, shaníni chóchungarhi, shaníni charhápiti.

maíz desgranado. Tsír piiúk.ata.

maíz desgranado por el peso de mazorcas. Uauátseta.

maíz mosqueado. (maíz dulce que se siembra en laderas) Tsíri uarópiti, tsíri uachámpiti, tsirángeni.

maíz negro. Shanín turhípiti, tsíri turhípiti.

maíz picado. Tsír jarháati, tsíri tsipína akáta, tsíri tsepéri, tsíri sepéri, tsíri tsepéri akáta.

maíz pinto. (maíz dulce que se siembra en laderas) Tsíri uarópiti, tsíri uachámpiti, tsirángeni.

maíz pipitillo. (maíz con alote delgado) Tsír théni tsauápiti jatári, tsíri tsapíngarhi.

maíz recién nacido. Piráni.

maíz tostado de grano de mazorca o de elote. (esquite) Uaníta, tsipáta.

maíz tostado hecho flor. Charáta, tsipáni, tsíri uaníta tsipárakata.

maíz viejo. Tsír tamápu.

mal arreglado. No sés jatsíntskata, no sési jukárini jarháni, tántamash.

mal del pinto. Kiríkua, epéta, turásagarhi, kurhíkua, páparhi járhikurhini.

mal formado. No sés úkata, támish úkata.

mal hecho. Nó sés úkata, jáshpikuan jásh.

malpaís. Iákatarhu, tsakápurhu.

mal parado. No sési angáshurhini, no sés angáshorhitini.

maldecir. No sés arhíni, ikímchani.

malo. No ambákiti.

malva. (Malva SP. Planta medicinal de carácter mágico.) Jurhíat eránchu.

mamar. Itsúk arháni, itsúkua akúni.

mamey. (Lucuma mámmosa G. Fruto y árbol.) Uakúsi.

manantial. Ijtsíarhu, itsí uératio, ma japundíta, kónchita, itsi uérakua.

mancebo. Tumbí, tumbi kéri.

manco. Tongósti, tokojku, takóshu, tokóndo.

manchar. Tamáratani, jákuni, nirándini, tsípani, niránditani.

manda. Eiátspeni.

mandado. Anchperata.

mandamás. Jurámuti, ashápiti, jurámundera.

mandar. Jurámuni.

mandar hacer algo. Úrkuarheni, jurámuni ambé úni.

mandar llamar. Ióarhini, pikákurhini, ióarhipini.

mandón. Khér jurámuti, jurámuti kéri, jurámindira, jurámunderanku.

manearse. Jónduni, irhíkurhini, apínduni, shirúndutini.

manecilla. (hongo comestible) Kuín antsír terékua.

manejar. Kámani, shangátatani.

manera de cazar huilotas en la noche. Khui kípkurhújchukuani, chúrikua epérikua jatsíkuani, epérukua jatsíkukuani chúrikua.

mango de arado. Tarhérakuer  jájki, tútskua.

mango de cuchara. Iorhés chéjti, juáshima.

manjar. Aspit ambé, akuá, ámangechakua.

mano. (anatomía) Jájki.

mano de metate. Porhékua.

mantecoso. Tamári, tamángarhi, tamátamárhashi.

mañana. Pauáni.

mar. Japúnd khéri, japúnda.

maravilla. (Mirabilis jalapa. La raíz de esta planta se cuece y el agua tibia se usa para curar heridas o inflamaciones.) Jótape, kurhíkumanchi, uíspera, jótaperer shirángua.

marearse. Uatsíamengarhini.

marco. Kantsákata, angámarhikua, ma uirhípiti, uirhímukua, anámutakua.

marco de púerta. Jupíkatarakua, uirhímukua jatsíkuni kútarhu marhu.

marchitar. Uarhíni, tiríni, iurhúni, patsíngarhini, patsírani, ianírani, patsíni, méntk niráni, patsíkurhita.

marchito. Tiríti, patsíni, patsísati, ianári, patsíkurhisti.

marido. Uámba.

mariposa. Parákata.

mariposa blanca que abunda en el mes de octubre y que se le considera como espíritu de los antepasados. Parákat urápiti, parákata rokórokótsi.

mariposa de otoño que vuela de norte a sur, se le considera como el alma del hombre y suele ir a las fiestas. Kolombrín parákata.

marrano. Kúchi.

martajado. Chapákata, chapákatku.

más. Sánderu, sándaru.

masa de maíz o trigo. Tsiréri.

masaje. Jeiárhekua.

masajista. Jeiárhpiri.

mascar. Shasháni, kunákani.

máscara de la danza de los viejitos de Charapan. Korkobí.

máscara de madera. Kángarhikua.

masoso. Khuerékua. .

masticar. Shasháni, shashámani.

mata de maíz grande. Kháni, piráni khéri.

matar. Uándijpeni, uándikuni, atáni, tasáj úni.

matar a una persona. Páramani, uándikuni.

matarse. Uarhípeni, uarhíperani.

mayate. (Canthon pilularius) Terhéru, ténderapu.

mayordomo. Kéngi, jurániuti, jánspirichani jurámukua.

mazorca de maíz. Shaníni.

mazorca de maíz con granos azules y blancos. Uapási, shaníni uarhúti, uashámbita.

mazorca de maíz de color azul. Tsirángeni, tsirángksi, tsirángi, shaníni tsirángi, shaníni uarhúti, uapási.

mazorca gemela. Apáni úkurhiti, apáni.

mazorca roja. Shanín charhápiti, shaníni chóchungarhi, tsíri charhápiti, chóchu.

me emborracha. Khérejtirini, kauírashindirini, kauírashindini, kauírashindiri.

mecate. Sindári.

mecate con pajuela. Sindár tepékat charháruk ingúni, shindári pashátajikuni.

mecer. Tirhíantsitani, mátatani.

media fanega de maíz. Ichárhuta.

mediano. Sés khási, séskueni, terókurhi.

medicina. Sipíati.

médico. Tsinájpiri, shurhíjki, tshinájpiri, ishéperi, shépiti, eshéperi, ishépenti.

medida de madera para medir maíz. Tsír tséretarakua.

medir. Tshéretani.

mejilla. Kángarhikua, kenshénderakua, kenchémikua, erérenarikuicha.

mejorarse. Ambákentani, sési pikuárherani.

melón. (C~mis melo L.) Ijtsí purhú.

membranas en donde se adhieren las semillas de calabaza o chilacayote. Sutúrhi, purhúri tsikírakua, tsikíkua.

mendigar. Kóm jámani, eshékuarhini.

menear. Manátani.

mensajero. Siránd pári, uandákua pátati, eiángpiti, uandákua pári.

mentir. Chkuándirani.

mentiroso. Chkuándira, ísk apári.

mercader. Meiápeti, pípata, atáransti.

mérito. Jángaskakua, jukáparakua.

mes. Kujtsí.

mestizo. Turhísi, tsimí, tshimíiti, utúsh, turhísh, indé utúsicha.

metal. Tiámu.

metate. Iauárhi.

meter algo. Incháparhitani, inchárani ambé, inchárantani.

meter algo dentro del horno. Inchájpani.

meter algo en una troje. Inchárani.

meter un palo sobre otro. Inchámutani, inchárhutani, takúrani chkári, shikári inchángani.

meterse a una casa. Inchántani.

meterse al agua. Kémeni, inchámeni, itsáarhu inchámini, jinchámini.

meterse el sol. Jurhíat incháni, inchátsikun jurhíata, jurhíata jincháni.

meterse en la tierra. Inchátsintani, inchátsini, jinchátsini.

método especial de curación mágica en el pueblo de Tirindaro. Kharháretarani.

mezcal. Síkua.

mezclado. Jeuétakata, iétakata, jiuétakata.

mezclar. Kúndani, jeuétani, iétani, jiétani.

mezcolanza. Manákata, íshku jiuéndurhini.

mezquino. Uarhíchu, amútsi, thumbási.

mezquino de animal. Sindíki, karhásh tumbásh.

mezquite. (Prosopis juliflora swartz D.C.) Chirísikua, tsirítsekua, chúkata.

miedo. Chétapu, chéni.

miel. Tékua, changáki, chankáka.

miel de jicote. Kapárh tékua.

miel virgen. Jimbángi phitákata, púsh tékua, tékua uárhi.

miembro viril. Tsintsúni, kuíni, sinsúni.

miembro viril del marrano. Incháarhakua.

mientras. Éka ámberi, mákanish.

mientras tanto. Jimájkani ísi, mákanis in uáka, mákanish ambénski.

migaja. Purútsekata, tsepú.Kuarheni.

milpa. Tarhéta, kháni.

milpa rala. Tsétsepaakurhani, tarhéta mándani andárakata, tarhéta mándanistu, tarhéta no sési andárati.

mingitorio. Iarhátsetakuarhu.

miope. Tashéngarhi, kuishíngarhi, no úni éskani.

¡mira! Eráa, eshé.

mirador para milpas. Kérnetakua, tekánchi.

mirar. Eshéni.

mirar a los lados. Erándeni. erónurhini, erókani, shúani ka shúani eshéni, erátarhani iápurish, iápur ish ishéni.

mirar adentro. Erángani, inchárini eshéni, ambé ma eshéni.

mirar algo. Espáni, eshéni ambé, sán ambé eshéni.

mirar directo. Jurhímbitku. eshéni.

mirar por todos lados. Uanónanchani, iápuru ísh eshéni.

mirarse uno. Eránukorheni. ishékurhini.

mirasol. (planta medicinal ~ sirve para curar granos y tumores) Sharákat tshitshíki, sharhí kamáta, jurhíat eránchi, uích éskua, tsikípendeni.

miserable. Jupíkuarhi, pharnóndira, uarhísi, kómu jáshi, uarhítsini.

mitad. Terójkani.

mixto. Jeuétakata, ekuárheni.

mocos de la nariz. Khuatírukua, khuitírikua.

mocoso. Khuatírujku, kuitírukua uérhu, kuitíruti, kuitírku.

mochar un pedazo. Uarhóru.kuni, kachúkuni, phikúni, karúkuni, akuni.

mocho. Uarhúrhukukata, ashúkata, kashúshurhu, tokóku, kachíshu.

moderno. láas anápu, jimbángi ambé.

modestia. Kashúmbikua.

mofar. Terésmarhuni, irákua pikúni, tséndakuntani, móngarhikuni.

mogote. Iákata, pútsitarhu. kúmta, tsakápu umbúku.

mohína. Ijkíatakua.

moho. Terékua, iarhátseti, teréndukua urápiti.

mojado. Khuajkári, uekári.

mojar. Khuajkáni, kuakárani, uekáranl.

mojarse con la lluvia. Khuajkáni, janf rindeni, uekáni janíkua jimbó.

moldearse. Erángekua imbó uni.

mole.  (platillo favorito de los tarascos) Atápakua, shindúkata atápakua.

mole de semilla de algodón. Iurhúr atápakua.

mole de semilla de calabaza. Shén atápakua, atápakua tsiríta purhúri, atápakua purhúri tsiríta.

moler en general. Urhúni.

moler nixtamal. Urhúni.

moler un fruto en mortero. Chatáni, ámangechakua urhúni, shúmani.

molestar. Újkuni, no sési pikuáskusini, ókutani.

molesto. Ijkíata, ikíkurhi, no sési pikuárherani.

molinillo de madera para hacer chocolate. Parhátsikutarakua, tékua manámaratakua.

moneda. Tumínu.

mono. Asóme, turhíki, shítu.

montaña. Khér juáta.

montar. Jatáni.

monte. Juátarhu, pukútapu, juáta.

montón de piedras. Iákata, pútsitarhu, kúmta, tsakápu umbúku.

mora. (Morus alba) Siráani, siráni.

morar. Irékani.

morder. Katsárheni.

morder el cuello. Katsájchakuni, kacháchakuni.

morir. Uarhíni, méntk niráni, patsíkurhita, tiríni, ianirani.

morona. Purútseta, purhútsekata.

morral. túpu.

mortificación. Uandángiakua, kuetsáperani, no sés úkurheni, uandángiakua jatsíni, kóm pikuárherani.

mortificarse. Uandángiani, uandángetku, no sési pikuárherani, no sési nitámakurhitinijarháni, kurátsin jarháni.

mosca. (Musca domestica) Tíndi.

mosca grande. Tind turhípiti, tindi keri.

mosquito. (Anopheles maculipenis) Tkúpu, tenájpiri, tíndi sapí, tsipini.

mostrar. Sharhátani, eshérani, eiérpini, hérpini.

mover. Manátani, manákurini.

mover las caderas. Manájchuni, shinéskua manátani, shenéskua manátani.

moverlo. Móskuni, manátani, manátakuni.

moverse. Manákorheni, shamárakuarheni shéstakuarheni, manárani.

moverse atrás. Manájchuni.

moverse por distintos lados. Ma máru manakorheni, iápur ish roanákurhini, shúani ka shúani manákotheni.

moverse violentamente. Kókuani manákorheni, roátirhuarhu manákurhini.

muchacha. Maríkua, nanáka, mále, uátsi, kíta, iurhítskiri, uátsi uambúcha, marí sapíchu, iurhítskiri tembúnuti, uájpa, marík sapí, shauíshi, nanáka sapíchu.

muchacha. (nombre que se do. a la mujer por alguna persona de mucho respeto) Shauí.

muchacho. Tatáka, paléki, pále, tumbí, ché, tumbí sapíchu.

muchas veces. Mémichani

muchedumbre. Uáni khuirípu.

mucho. Uáni, jukári, kánekua, káni.

muchos. Uánikua, uáneni, uánikuani.

muchos años ha. Ióntki, uánikua uéshurhinicha.

mudo. Nunúshi, no uandári.

muela. Sín tsintsíkata, eréndikua, sín apáni, ishíni shashárakua, erhéndikua, shíni kéri.

muere. Uarhí.

muerto. Uarhíri.

muescar. Pijtsírhini.

mugre. Kherénda, jáshikua, kakéta, jíni.

"Muhlenbergia macroura". Jóshini.

mujer. Naná, uarhíti, maríkua, témba, kutsí, uarhí, urhúri, nanáchi, uárhi, uarhíiti, nanáka.

mujer con hijos sin estar casada. Phéekurhikata, uarhíti íshku jándi, uarhí íshku jándi, iskambé uarhíti.

mujer que baila durante la fiesta de una boda. Uarháncha.

mujeriego. lsk jándi.

multiplicador. Uánerakua.

multiplicar algo. Kánerani, uánerani, uánerani ambé.

multiplicarse. Uánini, uánipani, uánentani, uánikuentani, uánikupani.

multitud. Uáni khuirípu, uánikua.

mundo. Parhájpeni.

muñeco hecho de trapo, de madera, de caña seca de maíz o de hojas secas de maíz. (se usa para fines mágicos) Pirhíchi, uápeta, uápita, marájash, shikuáperakua.

murciélago. Uasísi.

murmurar. Uandátspeni, uandáuandámini, ísh arhípani, uandáshini.

músculo del hombro del hombre. Inchándikua, tepáshurhakua acháteeri.

músculo del hombro de la mujer. Irhándikua, tepáshurhakua uarhíeteri.

música. Kústakua, kúshkash jatí.

música de navidad. Pató arhírich.

músico. Atári, kústati, arírati.

músicos que anuncian fiestas grandes. Eiángpiricha, kútaticha kuínchikuarhu anápu.

muy. Jukári, ménku, uán, kánikua.

muy junto. Pírit pérantsi, ménku kúkurhini, sési andárhperani, andárhitini.

muy limpio. Ambáambási, kánikua sési jándini,

muy salado. Kánikua itúmini, itúmiti, kánikua utúmarhani.