Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

L

 

la cañada. (Región de los Once PuebIas) Eráshamani.

la madre. Amámba, tsimá amámba.

la muerte. Uarhícha.

la parte con la que uno contribuye materialmente. Jatsíjpakua, jorhénperani, kúpini.

la vida. Tsípikua, tsípeni, tsípekua, tsipekuarhita, tsípekuarhin.

labios. Penchúmikua, minchúmukua, kenchénderakua.

labrados. (calzones decorados usados por danzantes) Karámukukata, tipíchukua úmukukata, tipíchukua karámukukata.

labrar. Tsekárheni, pitáni, ambópani, ambótani, ambárhini, ambákerani.

labrar milpa. Tarhéni, júskua ambópani, káni ambótani.

labrar o pulir madera. Ambárheni, tekárheni, tekántani, shkári pitsíperani, ambákerani chkári, chkári ambárheni, pitsíperani, ambárhini, tsipítani, pisítakuni.

ladearse. Téshurhini, iengéni, iengéjkamani.

ladera. Uanáteni, kétsimakuarhu, kéntsimani.

lado. Kándani, téshurhikuarhis, má kánda.

lado izquierdo. Uikísh jándu, uikíshkan ísh, ma kánda uikísh kándani, uikísh kándani, uikí kándani.

ladrar. Ióarhini, juájua arháni, uáua arháni.

ladrón. Sipájpiri, shipákuarha.

ladrón de caminos. Kuárhutpiri.

ladrón de elotes. Tiríap sipáatatsperi, tiríapu pikúatatspiri, tiríapu shipári, tiríapu pitsípiti.

ladrón de ganado. Uákas pátspiri, uákash shipári.

ladrón de maíz en tapancos. Incháchakutspiri, shanín petátspiri, shanín shipári.

ladrón de ropa en casas. Petátspiri.

ladrón de vacas. Atsípentsi.

ladrón en pequefia escala. Sipájkurha, sángani shipári, sánganitu shipári.

lagartija azul que se toca para adquirir poderes mágicos, para ablandar los dedos para poder tejer palma. Pheták akuítsi, pít akuítsi, peták akuítsi.

lagartija. (Sceloporus SPP.) Tijkuíni, tsáki.

lago. Japúnda.

lágrima. Uekuá.

laguna. Japúnda, japúnda san kéri, japúnda kéri.

laja. Uirámu.

lama del agua. (Utricularia vulgaris L.) Ijtsíeri shukúparhakua, shunútsikua, terándapu itsíri, itsíri teréndapu.

lamer. Kuenáni, kuenárhini.

lámina. Kheréri tiámueri.

lámpara. Erájkutarakua, kuerámu úrhutakata, kuerámu erákuni, kuerámu tishátakata, kuerámu úrhutini.

lana. Sunúnda, sumákua.

langosta. (Melanoplus spretus) Chóchu.

lantejina. (yerba con propiedades medicinales) Shakuá iorhési.

lanzar. Kkuanírani kupámu jimbó.

largo. Iórhati, iójti, iósti.

laringe. (anatomía) Ijtsí párakua, tmjchakua, phuéngua, kunárakua, túturucho

larva asada de abeja silvestre. Uauápu.

lástima. Phamúkuni, pamóndakua, pamókukua.

lastimar. Marhímantani, no sési arhíni, marhíshintani, marhíkuntani, atáni, akuárhitani.

lastimarse. Atákuarheni, marhírikurhintani.

lastimarse la planta del pie con piedritas. Pirínduni, kirhínduska.

lavadero. Jupárakua.

lavar. Jupáni.

lavar nixtamal. Uarhómani, uarhómantani, jupántani kurhírakua, jápu jupántani.

lavarse. Jupájkuni, jupákurhini.

lavativa. Tepáakuni, tipákutarakua, tipákuni.

lazar animales. Epéruni, epéruni tekéchuchani, jóchakuni sindári jimbó.

lazo. Sindári.

leche de mujer. Ijtsúkua, itsúkua uárheri, itsukua úarhitiri, itsúkua.

leche de vaca. Ijtsúkua.

lechuguilla. (planta medicinal para curar tumores) Sátsekua.

leer. Arhíntani, siránda arhíni.

legafia. Kashárhi.

legislar. Jurámuni.

legumbre. (hortaliza) Shakuá, shakuá atsímakua.

lejos. Iauáni.

lengua. (anatomía) Khajtámba.

lengua de vaca. (Rumey mexicanus meis) Iorhés shakuá, kuarhángekua.

lentejina. (planta medicinal de la región del lago de Pátzcuaro) Khuitsíki, kuintsíkandash.

leña seca de ramitas delgadas de árbol. Shiuíki, shiuísh, shingáki.

leñador. Iuíri.

leñar. Iuíni.

leño. Chkári.

león. Púki.

leporino. Naná kukú akúrhukuti, minúkuarhu.

lepra. úrhekuarhikua, úshurhikuarhikua, ushúta.

leproso. Úrhekuarhi , úshurhikurhiti, ushútku.

levadura. Sharhíkata, sharhípikua.

levantar. Tirhíngatani, tarhátani, jauátani, karhántani.

levantar algo del suelo. Kharhántani.

levantar matitas de maíz durante la escarda. Tarháatantani, káni jauátani, káni tarhátani.

levantar polvo. Thupúr auátani, tupúr jauátani.

levantarse. Jauárani.

levantarse el humo. Siráat jauárani.

levantarse en el aire. Tarhárani.

levantarse rápidamente. Kókani jauá, rani, chángatakorheni, tiríngatakuarheni, kónku jauárani.

ley. Jurámukua, jurhímbikua.

leyenda. Uandántskua.

liana. (Clematis dioica L.) Surúkua.

liberar. Jurájkuni, sésikua ínskukua.

licenciados. Akúrhpensicha, acháti eráshiticha, kuachákupiricha, kuachákutpiricha.

licor. Kauíkua.

liebre. (lepus callotis) Chapási, kuambá, auáni ióndurha.

liendre. Shushúnda.

lienzo. Karángarhikukata, kuarápanginikua.

limar. Uarhámukuntani, uarhámukuni.

limite. Jamékua.

limpiar. Kutsúrheni, ambákerani, korhórini, ambánskani, kutsúntskani.

limpiar el agua en un estanque. Arhúmaní, korhómarhikuni, ambángantani, jupánskani itsárhu.

limpiar el ixtle. Jískuni, kórhintani jita, ambákerani shindári úkua, akámba jupárhintani.

limpiar las calles. Kharhátani, sési já. rustani shanáru, ambánskani shangáru.

limpiar palos. Tekárheni, ambákerani chkári, chkári ambárheni, pitsíperani, ambárhini, ambárheni, tekántani, shkári pitsiperani, tsipítani, pisítakuni.

limpiar semillas. Kátani, kátarhukuni, ambárhentan tsikípu, ambákerani júskukua.

limpiar superficie. Kutsútsitani, ambátantani.

limpiar un terreno para la agricultura. Ambáatani, ambótani, ambápan.

limpiar una viga con azuela. Tekángarhikuntani, ambáparhakuni, ambákerani, ambárhini, ambátakuni.

limpiarse. Kutsúrhekorheni, korhórikuarhini, ambándintani, ambándini.

limpiarse el cielo. Ambándintani, ambánchintani auánda, ambándintani uándarhu.

limpio. Pímpinasi, phitsíkasi, ambángarhi, pitsí jásh, ambá ambá kásh.

linaje. Surúkua.

lince. (Lynx rufus) Misík pápu, misítu púpungash.

lindero. Jamékua, jambérkukua.

lindo. Sésasi, sés jáshini, kánikua sési jáshiti.

líquido. Ijtsi, itséni, itsíni jángarhi.

líquido de la hoja del maguey. Karámekua.

lirio rojo. (Loranthus americanus) Uasháparhakua tshitshíki.

lisonjear. Intsímpeni.

liviano. No kuetsápiti.

lo bueno. Ambárhati, ma ambákitikua, imá ambákitika, ambákiti.

lo mismo. Májkhasi, ístku, ma shánkish, mátuni.

lo que. Inggani, imá ambénski, ambé.

lo que corresponda. Enga khuaníjka, émanga terúkuaka, imá ambénski

uétarhioka, énga uétarhirka.

lóbulo de la oreja. Khuangándiperakua, kutsújk sapfchu, kutsíkua uintsípu úndíkua, kutsíkuarhu jauángikua, kutsíkueri kanákua.

loco. Móngarhiti, mirínchitini jándi.

locura. Móngarhikua, mirínchini jandíndikua.

lodo. Ajtsímu.

lodoso. Ajtsímueni, atsímku jándeni, ajtsímuenándu, a t s ím u úkuarheni,

atsímu jándi, atsímu jándeni, atsím úkurhin.

lograr. Andánguni, andákurhini.

loma. Khúmsta, pám jatsíkurini, pitsíntsti, uanáteni.

lombriz de tierra. (Lumbrkus terrestris) Tshirákua.

los días 13 de junio y 15 de agosto se reparten en Charapan plátanos machos y roscas grandes de pan. Parhákua.

los dos. Tsimárhani, márku, tsimárhani kúnkuerheni, tsimárhani máku jásh kúngurhini.

los que. Enggaksi, tsimécha, imácha ambénski.

loza. Echér úkat úni, kakákua, úkata.

loza pintada. Ajtámakata, kakákua atánskata.

lucero. Khuangári.

luciérnaga. Chpír etétsi.

lucimiento. Kasípekua, sési jákukua, .tsitíkueni jáshini, merí meri jántsukukua, meré meré jánskukua.

lucir bonito. Kuaiúni, sési jáshiÍü kashípekua, sésashini.

lucha. Uarhíperakua, atáperakua, atáperani, ménkun kámberan uarhíperani.

lugar cerca de Charapan. Tiríndu.

lugar cerca de Charapan. Péshu.

lugar cerca de Charapan. Uanájchukuni.

lugar de abundancia. Jimá iámendu ambé jarhájti, kónperakua íshu, naní kánikua ambé jauákua, nanínga kánikua ambé jaká.

lugar de espanto. Chheráni, ishú chérpeshini, jimá éng chérperangaka, énga chérperakuarhu, jimá chérpishini.

lugar de espera. Erópekuarhu, énga eróperangaka.

lugar feo en el monte. Arhórhandini.

lugar limpio. Ambándeni, sési jándesti, jiní sési jándu, sési jándeni jimá.

lugar pedregoso. Tsakápekuarhu, tsakápendu, tsakápuendini.

lugar resbaloso. Teréndeni, naní tsikándisti, jimá tsikándu, jimá tsikándika, jimá énga tsikándika.

luna. Kúkuti, naná kukú, kujtsí, naná kutsí, na jurhíata.

lunar. Phinzáni, tunguási.

luz. Tsánda, étskuni, thíngskua, erákukua, tsántskua .