Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

G

 

gallina. (Gallus domesticus) Tsíkata,

gallina empollando. Uashántani,ltsikatan pitón, tsikata pipíchuchani pitóka, tsikata pipí sapírhatichani pitóni.

gallina que ya ha emponado una vez. Phitárhpiri.

gallinero. Tsíkat jatákua.

gallo.Tharhéchu.

ganar. Andáni.

ganar apuestas. Andáni, andáperakua.

ganar bien. Ménk amútantani, sési ano dáni.

ganar en política. Uátsentani, andáni kuachákuarhu, andáni arhéngatarhu.

gancho de madera para sostener colgajos. Tirhirutarakua, tsumbékua, tirhípatarakua.

ganglio infartado. Uashíajtakua, kuchénda jatákua, sóbsta irhúri.

anglio infartado en la axila. Ushúrha kua, kuanápikua kutúkurhikata, ku· chéndekua jatákua, sóbsta andárani.

gangoso. Sarhácha, no tangírani sés uandáni, pápamiti, pápamini, jirímu· kua.

gargajo. Antsári, khuendéri.

garganta. Phéngua, kunájkutarakua, phuéngua, kunákakua, itsí párakua.

garganta del timón de un arado de palo. Kaníchakua.

garrapata. (Argas turicata) Turhíkata. garrocha. Chkúpetarakua, kupámu.

gana. (Ardea herodios) Japúndarhu, kuarích, kuirísh.

gas expulsado por el ano. Tsuníta.

gastar. úrani, atárani.

gastar dinero en un viaje. Nitárani, úrani iámindu tumina, atárani tu· mína.

gastar todo. Khamáchani, iámindu atárani, iámu atárani, iámindu úrani, iámu úrani.

gatear. Shanshándepani, chanchákorheni, uishikurhini, kuarónditini jarháni, turútunskani.

gato. (Felis domestú:a) Misíku, míjto, takújtsikuti.

gato montés. Misik pápu.

gavilán. (Pandion SPP.) Tsápki, kuiiúsh.

gavilancillo. Tsápki, kirhikirhí, kuiiúsh sapíchu.

gemelo. Apáni, takuínderani, apáni úkurhiti.

gente. Khuirípu.

gente con experiencia. Erátsek ukári, kurípu míatsikurhisti, kuirípu mía· kua jukári, kuirípu erátsiti, kuirípu míakua jingóni.

gente de a caballo. Jatári, kuirípu tekéchu jatárini, acháti tekéshu.

gente humilde. Kóm jándi, kuirípu no matsíkurhiti, ambákiti acháti, kuirí· pu kashúmbiti.

germen. Tsíkua, tsírir mintsíta, tsikíkua.

germinar una planta. Andárani, chao rháni ikárakua, tsikín tsikíkua, tsi· kini tsitsíki.

glándula mamaria de cualquier animal. Ijtsúkua, itsúkua.

gloria. Auánda.

glumas del grano de maíz. Támu, shéjta, shipíni.

gobernador. Jurámuti.

gobernar. Jurámuni, katsájchakuni, kacháchakuni. ,

golondrina. (Hirundu rustica) Pitsíkata.

golosina. Téri, téni. .

golpear. Atáni, apópoarhani, uárheni, teiárhini.

golpear a diestra y siniestra. Uámbarheni, atáni, atáni ikíatinku, teiárhini ikíatinku, uáuakuarhani.

golpear a la pelota en el viento. Pasárhukuni, iótakuarhu teiáparhakuni, iótakuarhu teiárhini, tsurúnchitani.

golpear algo. Uátani, atáni ambé, uárhitani ambé.

golpear fuerte. Uingámu atáni, atániuingámtu, uárhitani uingámu.

golpear la cabeza de otra persona. Uájtsikuni, chátakuni, teiátsikuni, chatá·

ni, uákutani.

golpearse. Atákorheni, teiárhikurhini.

golpearse al sentarse. Teiátseni, teiáchuni uashákani jámani.

golpearse la cabeza. Uárhuni, uámtsimini, teiátsini ambémarhu, uákutani.

golpearse ligeramente. Uákuni.

golpearse los tobillos con los zapatos. Mangúsi, uánduni.

"Goodea luitpoldi steindachner". Chéua.

gordo. Tepári, pukúni, tepáni.

gordolobo. (Gnaphaliunt conoideum. Hierba medicinal que se usa para curar heridas.) Uíchueri kujtsúkua, tsanúshsanush.

gordura. Phukúkua, tamákua.

gorgojo. Sepéri.

gorguz. Chkúpetarakua, kupámurhu inchárhukua.

gorrión. (Carpodacus mexicanus) Charóarha, kuinít charóarha, charhás petákua, iurhíri itsímiti.

gota de agua o de cualquier líquido. Iurhúri, iúskani, itsí iurhúnskata.

gota de rocío. Tskuánda, iúskani janíkueri, iurhúntani, iurhúnskani, shú· marhata, itsí iurhúntani.

gotear. Tsorhénani.

gozar. Tsípekorheni, tsípeni, tsípekuarheni, tsípikurhini.

gramínea. Uijtsákua.

gran importancia. Khéri ambé, jerénarhini, kéri jarhócha.

grande. Khéri, tharhé, imá kéri, imá kéri tarhé.

granizar. Shanóani, shanúni.

granizar sobre una milpa. Shanóarhini, shanóata atástia, shanúata atáni tarhétani, shanúta atásti kánini.

granizo. Shanóata.

grano. Ushúta, uérhikurhikua, uérhikuarhikua, karhásh.

grano infectado. Ushúta, uérhikuarhikua iuáni jatári, útsini karhásh, iuáni, úrakata.

grasa de animal. Tamákua, pukúkua.

grave. Uarhíkua arhístia, kánek paménchani.

grieta. Charándentani, charhándeni, jarhángurhini shamánskua jimbó.

grillo. (Acheta assimilis) Khuímhurhindi, kuarápu piréri, kuímurhuntsi.

gritando feo. Tsímukuen arháni, kíchokuani mintsítani, kíchuekueni mintsítani.

gritar. Jiuákorheni,mintsítani, tsímek arháni,uingáchani,jiu~hini,uingámu uandáni.

grueso. Tepári, teiápeni, pukúni, tepáni, teiápiti.

grupo. Kúngurhikua, tángurhikua, kuirípu tángurhini.

guacamaya. (Ara militaris) Kakátsi.

guaje. (Lagenaria vulgaris ser.) Timápu, itsúsi, shuráni, ijtsí páratarakua, shirhíkua.

guaje de árbol. (Crescentia cujete L.) Siríani, shuráni, shirhískuarl angátapu.

guajolote. (Meleagris gallopavo silvestris) Tsíkat ambási, kurúku, kúkuna, ishékuri.

guamúchil. (Pithecollobium dulce roxb.) Pinzáni.

guarache. Kuarháchi, jukándurhakua, ónduku.

guardar. Patsáni, patsháni.

guardar dentro. Ichárin phatsáni.

guarecerse de un aguacero. Iónchini, janíntserakua erókurhini.

guarnición de soldados que espera al enemigo. Erópecha, uarhíperakua erókurhini.

guayaba. (Psidium guajava L.) Enándi.

guía de frijol. Surúkua, tatsíniri shurúkua.

guiñar. Níngarhini, níngarhitspeni.

guirnalda. Kanákua, kurípikua.

guiso. Ingún akuá, úmantani, iurhúmantani, jurhíshakata, úntskat ambé, marhóatakua.

gusano. Karhási, kapásh.

gusano de la madera seca. Kajpási.

gusano de madroño, el cual se come tostado. Uárhi, kapásh, karhásh uarhí.ri akuá.

gusano de panal. Karhási, karhási tékuarhu anápu, karhásh kuípueri.

gusano del frijol. Sepéri, karhás tatsíniri.

gusano elotero. (Heliothis armiger) Karhás urápiti, karhásh tiríapurhu anápu.

gusano muy delgado. Sirípiti, karhás tsauápiti, kuerdás akuíts, karhásh kánikua tsauápiti.

gustar. Angéjchani, uékani, tsípini, tsípikuarhini.

gustarle a uno. Tsitíni, anénchani má, tsitíni ma.