Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

F

 

fabricante. Úri, kumánchikua úri, ambé únsti, ambé úri.

fabricante de mecates. Sindár úri.

faja. Jóngorhekua.

faja de tejedora. Jóparhakua, tángurhikua.

falso medidor. (Remigia repanda hubner) Tséritperi, tséretari, tsérpiri, kuendé.

faltar. Kuerátani.

familiar. (un ser sobrenatural que daba riquezas a los tarascos a cambio de una esposa, dicho ser era guardado en una caja de madera y se guardaba con llave y nadie podía verlo) Phitsíkorhekata.

fanfarrón. Arlükurhini, jarhócha, sorhésh.

faringe. (anatomía) Túturunehakua, puéngua, túturiche, túturueh, péngua.

fatiga. Khuajtárakua, shéperhekuarhin, kuatánskua.

favor. úchitsini sési, phántsperata, mintsínarhini, jarhúatakua, jimbóta tu.

favorecer. Jarhóatpeni, jarhúetakuani, kómpini jimbótaku.

femur. (anatomía) Tsikájtakuarh anápu úni.

feo. No sés jángarhi, no sés jáshiti, kíchukuani jásh.

fibroso. Takípu.

fiebre. Thingárakua, chpíri, terétsikua, tcrétsekua.

fierro. Tiámu.

fiesta. huínchekua, phindékua.

fiesta en la cual se hacen tamales de elote y se baila mucho. Uchépukua, tshitshík páni, kuínchikua uchépu ulkuarhu, uchépu úkuarhu.

fijo.No manákorheni, méntkisi angáhurheni, ichékua, éng no manákurhika.

fila. Sirínguatseni, tsiríri, shiríri.

fin. Iajkáni, shántkia, kamákurhikua, kamákua.

fin de un surco de milpa. Tundúmukua.

fin de una estación. Inchántani.

fincar. Uashá,itani, kumánchikua úni, kumánchikua uasháskutani.

fingir. Erákuarheni, erákuarhekua, íshku shín erátsin jarháni, ísku úni ka no úni, jangárhitani.

firme. Uingápiti, jurhímbiti, jurhímbinku, jurhímbitku.

flaco. Kharhísi, pasírku, karhíni.

flauta. Phatám kújtatarakua, shipitíri kútatarakua.

flauta de barro, carrizo o madera. Chapetía, kújtakurakua.

flautista. Chapetía atári, kústati.

flecha. Pítakua.

flechar. Tstákimbo khuanírani, kuaníni, uirhípu jimbó kuanírani, uirhímukua jimbó kuanírani.

flexible. No tsiuéjchani, kuatápitin, kuatápiti, sheké shekésh.

floema. Phújkurir sikuíparhakua.

flojo. Shépiti, shépeni, shkéni.

flor. Tshitshíki.

flor de calabaza. Purhú tsipáta, tsipáta.

flor de calavera. (planta medicinal) Kauíntserani.

flor de ceniza. Thupúr jápu tsitsíki, tsitsíki jápu jukákuarha.

flor de coco para adornar el templo en la Semana Mayor. (Cattleya citrina lindl.) Arhúrak tshitshíki.

flor de chilacayote. Tsipáta.

flor de muerto. (Tagetes erecta) Apátsekua.

flor de pitahaya de clima frío. Paré tsitsíki, pareshítu.

flor del sol. (planta) Jurhíat tshitshíki, sharhí kamáta tsitsíki, jurhí kumánchi tsitsíki, sharhísharhísh.

florecer. Tshijpáni, jukáshatiia tsitsíkua.

floripondio. (Datura arborea lin.) Tsipákuarhu.

flotar. Sharhímani, tsankuámini, sharhátsikuni, andárani.

fluir. Iorhéni, itsí jángarhi nitámatarani, iústarani, iorhéni itsí, iurhúni itsf, iurhúntani.

fontanela. Jurhíata.

fontanela posterior. Siuíni.

forastero. Uérak anápu.

formándose. úkurhipani, shiríri japáni, shirkurhini.

formar. Oni, sirínuataani, shiríri jatsíponi, shiríri jatsíni, shirírani.

formarse en línea. Sirínguatseni, kúnkerhens jurhímbitku, shiríri jatsíkurhini, shiríri jarháni, shirír jurhímbitku.

fórmula mágica en la cual se usa basura de una cárcel que se arroja en el patio de una casa para descomponer un matrimonio. Khatáperakuarh anáp ejchér kharhátatakata.

forrar. Tatsúni, jatsíparhakuni, irhíni, irhíparhakuni.

fosa nasal. (anatomía) Orhir jarhárukuecha, pórhorhukua, porhórhu, porhpta úrhiurh anápu.

fracturar. Kuarhákuni, kuarhánduni ma, kuarhátani.

frailecillo. (Machrodactylus SPP. Insecto que ataca a la planta del maíz y a la planta llamada jara.) Khuíp akúri.

franco. Jurhímbitku, jurhímbitku uandákua, no chkuánderani, mákuni sési uandári.

fregar. Jupángantani, uaránirikuni, amo bé jupántani. .

freír. Jurhíshani.

frente. (anatomía) Etsérhuta, shurárhukua, tstúmba, etsérhukua, tsérhukua, pitsírhukua.

frente ancha. Kórhu, tsérhukua kéri jukári, pitsírhukua kónsti, pitsírhukua kósti.

fresco. Khuajkári, shúmarhandini, tsirápsikurhini, kuatápiti.

fresno. (Fraxinus berlanderiana) Parhámu.

frijol. (Phaseolus vulgaris L.) Thajtsíni.

frijol ayocote. (Phaseolus coccineus L.) Thajtsín kokótsi.

frijol rojo. Thatsíni charhápiti.

frijol silvestre. (conocido como patol) Thajtsín charhápu, tatsíni irépini, uashárhi.

frío. Tshirápiti, tshirári, tshirápekua.

frotar. Atárheni, tskúntani, sánguamini.

frotar una yerba con los dedos. Phitújkuni.

frotarse las palmas de las manos. Phatújkuni, shatákuarhani.

fruta de chayotillo. Akárhinir apúpu, apópu sapírhati, apúpu akímikua.

fruta gemela. Apáni, apáni úkurhiti, takuínderani.

fruta pasada. Puchámiti, ámangechakua teréri, ámangechakua jukári niníri.

fruta prematura. Kúnjipu.

fruta seca. Shaníncheta, ámanenchakua karhíri.

fruta y árbol del mamey. Uakús.

fruto verde. Tsúri, tsírku, ámanenchakua no niníri, ámangechakua tsfri, ámangechakua tsírku.

fuego. Chpíri.

fuego fatuo. Súmbatsi.

fuera. Uérakua.

fuerte. Uingápiti.

fumar. Itsútani.