Retorno a diccionario

DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

B

 

baba. Iurhúmikua.

babear. Iurhúmeni, iurhúmuni.

"Baccharis conferta H. B. K." (planta que se usa para barrer en la región del lago de Pátzcuaro, como medicina y como antídoto del veneno de víbora) Kbarhátakua.

bacinica de barro. Echéri jurúme, kuaIsíngatarakua ichérir, jarhángataralila.

bagazo de caña de maíz. Síkata, iríaj, kutarakua, ishíkata.

bailar. Uarháni.

bailar bien y fuerte. Kúsundurhani, uaháni kuíshindurhani, uarháni uingárnu, uarháningamtu sési.

Bailar  en círculo. Uantsíkuarhik uarháklla, uirhípu úkurhitini uarháni, uirhíplli uarháni.

baile. Uarhákua, uarhántskua.

baile donde actúan dos parejas. Thám uharhákua.

bajar Kétseni, késkuntani.

bajar al agua. Kémeni, kétsini itsárhu.

Bajar  algo. Késkuni, phíkuni, késkuni ambé.

balanza. Tséngetakua, tsékua.

baldio. Périndu, ísku pakárata, ísku pakarati, pikíkandu.

bambu. (Bambusa vulgaris wendl.) Kupamu , patángarhi, patágchi.

banda de música. Kústakua, kústakuakeri.

bañarlo. Ijkuárani, japósikurani.

bañarse. Ijkuáni, japósitani.

baño  de pies para curar resfríos. Ikuándutani, japónduni.

baqueta.Uájtsikutarakua.

barba. Tisímikua, kenchémikua.

Barba  de rebozo. Khuaníndik jukárhukua,  sharhúkua atáshiri, tsántsarhukua.

barbechar.Tnrhéntani, tarhépantani, tarheni, juskuni.

barbilla. Kenchémikua, tsímukua.

barra o barreta. Jarhákutakua, psítukata tiamueri

barranco. Kauáru.

barranco chico. Kauár sapichu.

barrenar. Jarháakuni, purhúakuni, pukúpukútani.

barrer. Kharháni, kharhátani.

barrer la casa de uno. Kharhátakuarheni, ambápani, karhátakurhini.

barriga. (anatomía) Khúparhata, shitúrhi, shiturhku.

barrio. Anápu, kándani.

barro. Khuerékua, echéri charhánshi, echéri charhánchi, ichéri charhápenduni.

basalto. Uirámu.

base de la lengua. (anatomía) Khajtámbarh  anáp andáchakueri, kuanárakua, katámba kétsikuarhu anápu.

base de la uña. (anatomía) Téjk uérhu. takua, kuirípita tékirh anápu.

bastilIar. Tsikárhukuni, tepémukuni, ipíngarhikuni.

basura de maíz. Támu, shipíni, shéjta.

batallar. Antsíantsíkukorhentani, jeréngarhini, kánikua jákurhintani.

batea. Kárhukua.

batear. Uárhukuni, uárhitani.

batir. Jeuétani, iétani.

batir alas. Kárani uékani, iétani késh, jeuétani késh.

beber. Ijtsímani, shurhúndini.

beber a sorbos. Shurhúndini, surhúrukuni, itsíman shurhúndiparin.

beber ininterrnmpidamente. Shurhúchandini, shurhúndini, itsímani ménku kánikua.

bebida fermentada de piña y panela. Arhánsh, charápi.

bello. Sésasi.

bellota. Napísi, tómbirichi, rhapísh.

bendecir. Ójchakurani.

benefactor. Jarhóatpiri, sés úri.

benjamín. Véase el hijo que nace al último.

berbena. (planta medicinal) Atátsikua, utshú kuatsíta.

berenjena silvestre. Kirhátsekua, kuashánda misítuiri, turhátsikua, tirhátsikua.

bermejo. Charhánksi.

besar. Putímuni, putímukuni.

bien. Sési.

bifurcar. Pashárani, etsákuni, pashákua.

bigotón. Tisímuti, tishíngarhi.

bisabuela. Nanít khéri, naná kéri, na  kéri mútsi, nanít mútsi, shiuándiskua.

bisabuelo. Mútsi, tatít khéri, táati khéri, tatá khéri, tá kéri mútsi, tatíta mútsi, shiuándiskua.

bisnieto. Tatít khériri uájpa, mútsi, tsiuántsinsku, nimákemba, nimákua mútsi.

bizco. Tashéngarhi, kuntsúngarhini, iengéngarhi, ierénarhini, michíngarhi, ieréngarhi.

blanco. Thupúthupúsi,  urápiti, tupúntsi.

blando. Kuajtápeti,  punápiti.

bobo. Uanóngarhiti, taráchi, tarángarhi, mirósh.

boca. Penchúmikua, minchúmukua.

boca grande. Kóndira, minchúmukua kéri, ueréndera, kéri penchúmikua jukári.

boca abajo. Kápatati, kápatsitini, kápatsini.

boca arriba. Terómaaskorheni, terúmu jarháni, eránchini, terúmu.

bocacalle. Terórukua, tsumíndarhu.

bocio. Khújchakua, karhápechani kunákuarhu, karhápchani kunárakuarhu, kurhásh.

boda. Tembúchakua.

bofe. Sharámeta.

bola. Uirhípiti.

bola de hilo. Uishúkata.

bolillo. (instrumento de madera para hacer pan) Kurhínda úrakua, karhómurutarakua.

bolita. Uirhípiti.

bolsa. Sutúpu, jatákua.

bolsa de algodón. Soltéki.

bolsa hecha por gusanos del madroño. Con varias de estas bolsas se hace una pelota que se usa en el juego llamado: Euájperani, sanángeta, uénchi.

boludo. Uirhíuirhíkash, uirhíkash, sóspta.

bombero. Chpír pátati, párhukuti, kurhúpikua pátati.

bonita (o). Sésasi, kasípeni, sési jáshini, sés jási, sés jáshiti, tsitíkua.

borbotear. Purúandeni, itsí shikuárhitani, kukúsh úni.

bordado que se agrega a una colcha. Jamúkua, tsitsí úngarhita, úmukata shukútsikuari, úmukukata shukútsikua, kúniri jatsímukuni.

borde de madera que se mete en un canal. Jirúchakukata, kauáru úmukukata, uanámukukua.

bordón. Téshkukua, tóndash, téshkurhikua, tengékshurhikua.

bordón de otate. Kundúsi, tóndash kupámuri, téshkukua patámuri, téshkurhikua patámuri.

borrachera. Kauíkua, uinsámingarhini.

borracho. Kauicha.

borrar. Sheréntani, sheréngarhikuntani, sheréngarhikuni.

borrego. (avis aries) Karíchi, súmb jukári.

bosque de pinos. Phukútapu.

bostezar. Arhámarhini.

botanear. Táarhani.

botar. Tanuátatani, tanguárani.

botella. Ijtsí páratarakua, rhiméti.

botón de flor. Kukúmu, kupúarhashatiia, kukúmuta, kukúmuni, tsipátani.

boyero. Uákas erángu, uákash jiríngati.

bravo. Tshiuériti, ikímenan, ikímingari, ikímingani.

braza. Turhíri, turhír úni.

brazada de leña. Ma kamángarhikua shikári.

bregma. (anatomía) Shurhárhukuarh anápu kórhukua.

brillar. Meré arháni, meréni, merémeréjásh, tsenémiti, merémerékuni, tsáktsa arháni.

brincador. Tsanuátsi, tsanuárati.

brincar. Tsanguárani, tanguárani.

brincar un obstáculo. Arhájchakuni, tanguárani ambé márhu, jirúshakuni.

brindar con bebidas. Jauéshkha.

"Bromelia karatas L." (planta y fruto semitropical de sabor agrio) Timbiríchi.

bronquitis. Chpír óngekua, tipáchanakua, tipáchani, paméngikua.

brotar algo en el cuerpo humano. Andátani, tepópkuarhani, uérhikurhini.

brotar de la tierra. Uétsini.

brótar. (relacionado con plantas) Andárani, kukúni, uérani, tsijkíni, tepópeni, uémeni, uémipani, uémini, tipómini, úrhuni, tsikíntani, tsikíni ikárakua.

brujo. Sikuáme, shikuápiri.

bubo. (Variedad de lechuza a la que se le atribuyen poderes mágicos) Korkobí.

buenas noches. Nar chúsku, tsé, na chúriski, sés chúriski.

buenas tardes. Nar chúsku, tsé, jéndi.

bueno. Ambákiti, ambárhati, ambákini.

buenos días. Na erántsku, nats erántsku, tsé, jéndi tsé, kárinsini.

bufonear. Terésmarhutspeni, pakápantani.

búho. (Buba virginianus. Ave nocturna que sirve de nahual a los magos, se le atribuyen poderes mágicos) Tukúro, tukúri.

bule. Ijtsí páratarakua, shuráni.

burbuja. Purúata, kopúsh, purúakua, purúani.

burlarse. Chhanákuni, terésmarhuni, jímastani.

burlarse de otra persona. Amútantani, terésmarhuni, jímastani.

burlarse de uno. Juímastani, terésmarhuni ne nimáni, jímastani ma,

burro. Chenchéki, shenchéki.

buscar. Jiríngani.

buscarlo. Jiríngantani.